In 1920 werd in Doetinchem - de bijna vergeten- elektromotorenfabriek "DE VIJF" opgericht door Rento Hofstede Crull. 
Hofstede Crull, was elektriciteitspionier, oprichter van vele elektriciteitscentrales en van de Heemaf, het grootste elektrotechnische bedrijf van Nederland tot ver na WO II. Nadat Hofstede Crull in 1918 ruzie kreeg met de commissarissen van de Heemaf was het de beste oplossing dat Hofstede Crull weg zou gaan. Dit gebeurde ook, maar hij was niet de persoon om stil te gaan zitten.
Hij kocht een stuk grond in Doetinchem aan de Havenstraat (nabij de Oude IJssel en het oude centrum) en richtte daar de nieuwe elektromotorenfabriek "de VIJF" op, een concurrent voor de Heemaf en EMF Dordt. Van elektromotorenfabriek "de VIJF" was weinig bekend behalve dat het geteisterd werd door rampspoed tijdens zijn slechts 14 jarige bestaan. Hofstede Crull had weinig geluk met dit bedrijf dat een geduchte concurrent voor de Heemaf en EMF Dordt had moeten worden, maar heeft niet zo mogen zijn.
Er waren slechts weinig foto's van dit bedrijf bekend maar onlangs kwam een prachtig album uit de jaren 1925-1929 tevoorschijn welke in een van de knipsels in dit artikel wordt beschreven. Het album werd door gedigitaliseerd. Dit gaf mij aanleiding om mij eens in de geschiedenis van dit bedrijf te duiken dat als rode draad "rampspoed" door zijn geschiedenis heeft lopen.
De Vereenigde IJzer Fabrieken "De VIJF"
Op 11 december 1920 werd op initiatief van Hofstede Crull ten overstaan van notaris Ten Doesschate in Hengelo de NV De Verenigde IJzerfabrieken 'DE VIJF' opgericht. Het bedrijf werd gevestigd in Doetinchem en het ging vooral elektromotoren fabriceren.
Aanvankelijk liep het bedrijf goed. Vele oudgedienden van de Heemaf uit Hengelo, die meer vertrouwen hadden in Hofstede Crull dan in de nieuwe HEEMAF-directie, verhuisden naar Doetinchem en vonden werk in de nieuwe fabriek.
Ook vele mannen, vrouwen en kinderen uit Doetinchem en omstreken ging werken in de fabriek en daarmee werd elektromotorenfabriek de VIJF een belangrijke werkgever voor vele mensen in en rondom Doetinchem. In 1925 was het personeelsbestand dan al gegroeid tot 120. In 1928 had men 250 medewerkers. Het hoogste aantal personeelsleden werd in 1930 geteld (450). Het bedrijf haalde vele orders binnen en het ging goed met het bedrijf, maar lang mocht dat niet duren.
UPDATE:
Feb. 2022: dhr. Jacco te Hennepe stuurde mij onderstaande interessante panorama tekening van Doetinchem uit 1922. Wanneer we de tekening van industriestad Doetinchem vergroten zien we dat er 13 bedrijven worden genoemd . Geheel rechts op de tekening zien we de fabriek van de VIJF van Hofstede Crull. Klik op de tekening om te vergroten.
Bron: De Graafschap-Bode 13-10-1922 (Delpher.nl).
Bron: "Electrotechnische kalender voor 1927". HHG
17-1921, bron: Tubantia
Kijkje in de fabriek (1925)
Hieronder een aantal prachtige foto's uit de elektromotorenfabriek toen alles goed ging en er nog niets aan de hand was.
Unieke foto van de fabriek "De VIJF" in 1925, bron: KEMA
FILMFRAGMENT "DE VIJF" TIJDENS DE LANDBOUWTENTOONSTELLING IN DOETINCHEM 3-8-1926
Bron: Beeld en Geluid
Film motorenfabriek de VIJF 1 januari 1927
In de collectie van Beeld en Geluid kwam ik een unieke film van de motorenfabriek de VIJF tegen. Er is een prachtige film gemaakt in 1927 net tussen twee rampen door waar de fabriek helemaal in tact is.
Klik op de play button om de film te bekijken. Je komt dan terecht op de website van Beeld en Geluid.
Bron: Beeld en Geluid.
Vrouwen in de wikkelarij van de VIJF (1925).
Fabriek in 1924/1925 net voor de eerste ramp, bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.
FILMFRAGMENT: De medewerkers van elektromotorenfabriek "DE VIJF" gaan naar huis na een lange werkdag
Bron: Beeld en Geluid
Rampspoed bij elektromotorenfabriek de VIJF.
Zelden heeft een fabriek in zijn korte bestaan zoveel rampen gekend als elektromotorenfabriek de VIJF in Doetinchem. Hieronder een opsomming van alle feiten die bekend zijn.
De eerste ramp: storm (1925)
Op 10 augustus 1925 was er een enorm noodweer in Doetinchem. Bliksem sloeg een gat in het dak van de fabriek en een windhoos kwam erachteraan en verwoeste de halve fabriek. Het gevolg was een enorme ravage en een schade van meer dan honderd duizend gulden. Een enorm bedrag voor die tijd. 120 medewerkers werden tijdelijk hun baan kwijt. Hofstede Crull ging direct aan de slag hij liet de fabriek herbouwen en kocht nieuwe machines en voorraden in binnen- en buitenland. De mensen gingen weer aan het werk. Een jaar later werd deze ramp herdacht door de personeelsleden en uit dankbaarheid schonk het personeel een fotoalbum en bloemen aan de familie Crull.
Links , 18-05-1925, Tilburgsche Courant, 20-8-1925, Tilburgse Courant.
13-05-1926 was er een herdenkingsbijeenkomst n.a.v. de stormramp 1 jaar eerder. Graafschapbode, 13-08-1926
Deze foto is bijna identiek aan de foto in het krantenartikel hierboven.
Foto's van de storm ramp 10-08-1925. (Bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers).
De tweede ramp: hoog water (1926)
Vier maanden na de rampzalige stormramp - die vrijwel de gehele fabriek vernielde - werd de herstelde fabriek getroffen door een nieuwe ramp namelijk hoog water. De hele fabriek kwam onder water te staan wat weer een enorme schade met zich mee bracht. Een aangelegde noodbrug van de fabriek naar de dijk stortte in waardoor medewerkers met bootjes en een vlot de fabriek probeerden te bereiken. Maar veel kon men ook niet doen, men moet wachten totdat het waterpeil ging zakken. Ook deze ramp werd overwonnen. Machines en materialen werden droog gemaakt , voorraden werden opnieuw ingekocht en de fabriek werd weer opgestart en iedereen ging weer aan de slag, maar ook deze keer duurde het niet lang voordat de volgende ramp zich weer aankondigde. In 1927 lezen we dat de medewerkers 10% loonsverhoging krijgen en een pensioenfonds wordt opgericht. Er waren weer veel orders en het aantal personeelsleden liep geleidelijk weer op.
Bron: Algemeen Handelsblad 5-1-1926
Fabriek de VIJF tijdens de watersnoodramp van 1926. Bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers).
12-05-1927, Leeuwarder Nieuwsblad.
In december 1926 kwam Hofstede Crull nog goed weg met een auto ongeluk in Doetinchem.
07-12-1926 Graafschapbode.
Oprichting mannenkoor "de VIJF".
Tussen al de rampen door was er soms ook tijd voor ontspanning. Op 10-08-1927 werd het mannenkoor van de VIJF opgericht.
Het mannenkoor van "De VIJF" tussen 1927 en 1930, bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers
De derde ramp: brand (1928)
Op 29 juni 1928 was het weer raak. Om 1 uur in de middag ontstond er brand in het westelijke deel van de fabriek. Een impregneer ketel voor het lakken van machine onderdelen was oververhit geraakt en ontploft. De sterke westenwind zorgde ervoor dat de brand zich snel verspreidde en de fabriek compleet verwoest werd. Alleen het kantoorgedeelte en een nieuw deel van de fabriek met o.a. de wikkelarij bleef gespaard. Magazijnvoorraden en honderden motoren werden verwoest. 2 medewerkers raakten ernstig gewond. De huisarts die was opgeroepen reed onderweg nog een fietser aan die zijn been brak. De schade was weer enkele tonnen en de fabriek bleek niet verzekerd te zijn. Of dat waar is weten we niet, maar deze derde ramp was wel het begin van het einde. Na de ramp was er sprake van dat de VIJF op een nieuwe locatie in een andere stad opgebouwd zou worden, maar dat ging op het laatste moment niet door. Waarschijnlijk omdat Hofstede Crull werd omgepraat door de middenstand van Doetinchem, die met een handtekeningen actie ervoor zorgde dat het bedrijf in Doetinchem bleef. Ook de gemeenteraad was er blij mee omdat vele mensen daar werk vonden en dat was goed voor Doetinchem.
Op 3-7-1928 werd een groot deel van de fabriek "De Vijf"door brand verwoest. De Graafschap-bode besteedde er een voorblad aan.
30-06-1928, bron de Haagsche Courant
Links: De brand van 29-06-1928 legde de hele fabriek in as, bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, rechts 30-6-1928, Graafschapbode
Bron: knipsel, Leidsch Dagblad 30-06-1928, foto's Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.
Een onvoorstelbare ravage en ik heb zelden in een fotoalbum van de geschiedenis van een bedrijf zoveel schadefoto's bij elkaar gezien. bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.
Uithuilen en opnieuw beginnen - in bedrijf stelling de VIJF na de brand.
Na de brand werd de fabriek van de grond af aan nieuw gebouwd, machines werden door Hofstede Crull weer aangekocht en in november 1928 werd de fabriek weer in bedrijf gesteld Hofstede Crull werd tijdens de nieuwe opening van het bedrijf gehuldigd. De mensen gingen weer vol goede moet aan het werk en het bedrijf telde op dat moment 400 medewerkers, maar Nederland zat in een recessie en orders werden uitgesteld of geannuleerd. Het aantal werknemers liep terug naar 80. Daarom werd er veel reclame gemaakt in kranten en bladen. Men stond op de Wereldtentoonstelling in Luik (1930) en elk jaar op de jaarbeurs in Utrecht, waar de Koningin in 1932 een bezoek bracht aan de mooie stand van elektromotorenfabriek de VIJF.
De fabriek wordt weer van de grond af aan opnieuw gebouwd.
In november 1928 is de fabriek weer herbouwd.
6-11-1928, Graafschap Bode.
Achter de tafel, met het kruisje op de jas en de blik naar de camera zien we Hofstede Crull, 10-11-1928 Arnhemsche Courant
In het mooie museum Oyfo (voorheen techniekmuseum het Heim) is nog een gedenksteen te vinden dat werd gemaakt na de brand in 1928. Bron: Oyfo in Hengelo.
Gaat de VIJF weg uit Doetinchem ?
13-03-1928, Graafschapbode
1929 - de fabriek is weer klaar voor productie
De VIJF in 1929, alles is weer netjes hersteld en de fabriek draait weer op volle toeren, bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers,
Reclame en beurzen
De VIJF maakte veel reclame voor zijn motoren in kranten en tijdschriften. Men was vaak te zien op beurzen en wereldtentoonstellingen. In Nederland had men vanaf de oprichting elk jaar een vaste stand op de Jaarbeurs in Utrecht zoals ook blijkt uit onderstaande knipsels en advertenties. Hoogtepunt was de "diplome d'honneur" die men kreeg tijdens de wereldtentoonstelling in Luik in 1930 en het bezoek van de Koningin aan de stand van de VIJF in 1932.
24-04-1925, Graafschapbode
Links: 1-5-1925, Graafschapbode, rechts 29-05-1925, Graafschapbode
9-2-1929, bron de Telegraaf.
30-3-1929 Maasbode
22-12-1928, bron: Algemeen Handelsblad.
Links, 20-04-1928 reclame voor Jaarbeurs Utrecht, rechts reclame Jaarbeurs in Utrecht, 23-05-1929, bron: Algemeen Handelsblad
18-03-1932, Graafschapbode
In 1928 was er een beurs in Zuid Afrika, de Witwaterrand tentoonstelling. De vijf was van de partij met bovenstaande inzending.
26-08-1930, Wereldtentoonstelling Luik.
27-05-1930, Graafschapbode
Beursstand waarschijnlijk op de Wereldtentoonstelling in Luik (1925-1930), Bron: Techniekmuseum het Heim.
16-2-1931, Graafschapbode met rechts Hofstede Crull bij het jubileum van zijn secretaresse.
Faillissement en verkoop elektromotorenbouw afdeling aan EMF Dordt en het pand aan N.V. Vredestein.
Ondanks het mooie product en de naamsbekendheid die de fabriek in de jaren verwierf lukte het Hofstede Crull niet om het bedrijf uit de rode cijfers te houden. De kosten van de drie opeen volgende rampen hadden zoveel geld gekost dat de crisisjaren - die zich al vanaf 1929 aantekenden - niet meer kon worden opgevangen. Een van de oorzaken was natuurlijk dat de fabriek niet verzekerd was bij zeker 1 van de 3 rampen. De malaise die in 1932 doorzette zorgde voor vele ontslagen. Van de 450 man personeel in 1930 waren er in 1932 nog 80 over. In 1934 probeerde Hofstede Crull nog met alle macht een faillissement te voorkomen. De fabriek had nog vele orders gekregen tijdens de de liquidatie periode, maar tot een doorstart is het niet meer gekomen. Voor Hofstede Crull zat er niets anders meer op dan het bedrijf te verkopen. De afdeling elektromotorenbouw van de VIJF werd overgenomen door grote concurrent EMF Dordt. De productie werd stopgezet en de voorraad verplaatst naar Dordrecht. In mei 1933 werden de inventaris en werktuigmachines van de fabriek openbaar verkocht. De grond en het pand werd verkocht aan Vredestein N.V. en die begon er een rubberfabriek voor banden e.t.c. en zorgde zo weer voor werkgelegenheid in Doetinchem.
14-03-1932, de Graafschap Bode.
Aankondiging faillissement de Vijf op 13-07-1934, bron De Graafschap-bode), rechts de verkoop van het pand aan Vredestein, 27-06-1933, Leeuwarder Courant.
16-05-1933, telegraaf
28-02-1933 NRC.
De VIJF was failliet maar onder de naam ISEM werden in een deel van de oude panden van de VIJF nog motoren gerepareerd. Later dat jaar werden alleen nog maar spinpotten voor de kunstzijde industrie voor ENKA in Arnhem gemaakt.
30-5-1934, bron: De Graafschapbode
Locatie van de VIJF
Bijna nergens konden wij terug vinden wat het adres en exacte locatie van de fabriek van de VIJF was geweest. In een telefoonboek van 1927 stond alleen het telefoonnummer (155 en 255 na kantooruren). Maar weer geen adres. Op geen enkele advertentie werd het adres aangegeven. Men ging ervan uit dat iedereen wist waar de fabriek te vinden was. Wat we wel wisten was dat Vredestein een fietsbandenfabriek begon op het terrein van de voormalige motorenfabriek de VIJF nadat het failliet ging. Op Google Maps/|Streetview vond ik de locatie terug. 
De Havenstraat 7 in Doetinchem met de schoorsteen van de Vredestein fietsbandenfabriek die in 1934 van start ging.
Robert Huls uit Doetinchem stuurde mij deze mooie luchtfoto van Doetinchem uit 1928, wanneer je klikt op de kaart zie je eenzelfde kaart met wat aantekeningen. Deze geven duidelijk aan waar motorenfabriek de VIJF in 1928 gelegen was. Hij schreef daarbij het volgende.
Linksboven in het rode cirkeltje het oude en mooie station van Doetinchem die in 1983 helaas is gesloopt en vervangen is door het betonnen kolos dat heden ten dagen nog bij het spoor staat, maar geen stationsfunctie meer heeft. Het 2e rode cirkeltje in het midden, daar is De Vijf te zien. Duidelijk zichtbaar zijn de 3 fabriekshallen met ronde daken en de schoorsteen.
De gekleurde strepen:
De gele streep is de Stationsstraat. Deze is op GoogleMaps nog steeds terug te vinden en gelukkig bestaat de Stationsstraat nog steeds. De groene streep is de C. Missetstraat. De straat steekt het spoor over (bij De Vijf) en vandaag de dag heet het de Havenstraat. Maar ik denk niet dat in 1928 de Havenstraat al bestond. Vandaar je nergens adresgegevens van De Vijf tegen komt.
Hierbij een linkje naar het stationsgebied de locatie waar De Vijf en Vredestein hebben gestaan. https://www.google.nl/maps/@51.957983,6.2929519,17z?hl=nl&authuser=0
Als ik de luchtfoto vergelijk met de GoogleMaps afbeelding, dat De Vijf gestaan heeft op de plek waar nu het ketelhuis en schoorsteen staat. Het ketelhuis is opgeknapt en daar zit nu een kantoortje in: Fides Personeelsdiensten B.V. Ik heb een schermafbeelding gemaakt en met een rode cirkel aangegeven waar ik denk dat De Vijf heeft gezeten.
Deze locatie was ook mijn aanname. De schoorsteen van Vredestein staat nog fier overeind als blikvanger op de plek waar ooit motorenfabriek de VIJF stond en weinig mensen zullen dit nog weten. Het kleine gebouw met de Vredestein schoorsteen -waar nu uitzendbureau Fides Personeelsdiensten zit - is volgens mij nog een klein overblijfsel van de oorspronkelijke fabriek van "De VIJF".
Internationale Spin pot Exploitatie Maatschappij ISEM te Doetinchem.
Hofstede Crull maakte zich nog een aantal jaren verdienstelijk als voorzitter van de kamer van koophandel in Arnhem en hij stichtte de NV 'Internationale Spin pot Exploitatie Maatschappij' ISEM, in Doetinchem. De kunstzijde unie in Arnhem (Enka, nu onderdeel Akzo Nobel) kampte in die jaren namelijk met het probleem, dat het spinnen van kunstzijde geweldig bemoeilijkt werd door statische ladingen. Hofstede Crull bedacht een spin pot waarbij dat probleem zich niet voordeed (zie patent) en hij begon een fabriekje voor het vervaardiging van zijn schepping. De 69-jarige Hofstede Crull restte toen alleen nog zijn bedrijf voor het vervaardigen van de spin potten en hij heeft dat bedrijf nog tot zijn dood in 1938 geleid. Foto ISEM gebouw rond 1960.
2-11-1934, bron: Graafschapbode.
Patent van de spinpot van Hofstede Crull
In 1929 werd Hofstede Crull geëerd ter gelegenheid van de Edison Lichtweek, als een van de belangrijkste Nederlandse Elektriciteitspioniers, net als o.a. Willem Benjamin Smit, Cees Alewijnse en Anton Philips. Hij kreeg daarvoor een plaquette. Daarop nodigde hij de Kamer van Koophandel in Arnhem uit voor een feestmaaltijd en een bezichtiging in zijn fabriek "De Vijf". Daar werd deze unieke foto gemaakt. (Bron de Graafschap bode).
De woning van Hofstede Crull in Doetinchem
{jcomments off}
Villa de Ooiman in de Wrange, het huis waar Hofstede Crull in Doetinchem woonde tot aan zijn dood in 1938.
Links, bovenlicht van villa de Ooiman met de initialen van Hofstede Crull boven de deur (1929). Rechts het interieur van het huis. Bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.
Vandaag de dag is het oude huis van Hofstede Crull een zorgvilla met 11 kamers. Voor meer informatie over de bewoners van deze villa lees dit interessante artikel.
Links foto Hofstede Crull in 1938 (met hoedje in het midden), rechts knipsel 9-9-1938 overlijden Hofstede Crull, Graafschapbode
Conclusie
Hofstede Crull had als elektriciteitspionier, oprichter van de Heemaf en oprichter van vele elektriciteitsbedrijven in Nederland maar weinig geluk na zijn periode bij de Heemaf. Zijn elektromotorenfabriek "De VIJF" werd door rampen achtervolgt waardoor dit bedrijf veel sneller failliet ging dan verwacht. Alleen met zijn kleine fabriek de Spinpot (ISEM) in Doetinchem had hij nog enigszins succes en als voorzitter van de Kamer van Koophandel in Arnhem was hij ook verdienstelijk. Toch jammer dat het verhaal Hofstede Crull zo moest eindigen, want zijn personeel was hem al die jaren zeer trouw gebleven.
Vergadering Kamer van Koophandel te Doetinchem met voorzitter Hofstede Crull. Na afloop was er nog een feestmaaltijd en een bezoek aan elektromotorenfabriek "de Vijf", waarvan Hofstede Crull directeur en oprichter was. Tweede van rechts vooraan (nr.1) was Hofstede Crull. Bron: De Graafschap-bode 25-10-1929.
Wilfred Wassink stuurde mij in oktober 2021 onderstaande prachtige foto's . Hij is op zoek naar meer reclame materiaal van elektromotorenfabriek de VIJF in Doetinchem. Heeft u nog iets liggen van dit bedrijf waar u niets meer mee doet ? Geef even een reactie onder dit artikel of stuur een email naar:
Bron: dhr. Wassink.
Bron: Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, KEMA, HHG, De Graafschapbode, Historisch Centrum Overijssel te Zwolle, Beeld en Geluid. Met dank aan Robert Huls voor zijn informatie over de locatie van de VIJF en het mooie logo van de VIJF die hij nagemaakt heeft (bovenaan rechts in dit artikel).
Comments powered by CComment