Van de vele producten die Heemaf in de loop der jaren ontwikkeld heeft was de Speciaal Kortsluit Anker (SKA- ) motor verreweg het meest aansprekend. Deze uitvinding uit 1921, berustend op theoretische principes die aan het eind van de negentiende eeuw reeds bekend waren, bracht Heemaf wereldwijd naamsbekendheid.
Heemaf was vanaf het begin van de vorige eeuw een in Hengelo gevestigde onderneming die machines en apparaten op elektrotechnisch gebied leverde. Na de oprichting van Holec in mei 1963, een samenwerkingsverband van Hazemeyer en Heemaf in Hengelo alsmede Smit te Slikkerveer, verdween de naam Heemaf gaandeweg naar de achtergrond. Tenslotte zijn bij het uiteenvallen van Holec de industriële activiteiten van Heemaf versnipperd geraakt.
Het is nu al meer dan 85 jaar geleden dat de octrooiaanvraag die betrekking had op de 'Verbetering van kortsluitankers voor draaistroommotoren' bij de octrooiraad Nederland in behandeling werd genomen. De aanvrage werd ingediend op 12 mei 1921, 3 uur namiddag, en openbaar gemaakt op 15 maart 1923. Als uitvinder wordt in het octrooischrift Hendrik Abraham Wijnand Klinkhamer genoemd. Hieronder een mooie film over de toepassingen van de SKA motor van de Heemaf (jaren dertig).
Bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle
De geschiedenis van de SKA motor
Na de eerste wereldoorlog (1914 -1918) ontstond er in en buiten Nederland een grote behoefte om de nationale industrieën opnieuw op poten te zetten en de internationale handel zo snel moge¬lijk te herstellen. Bij fabricageprocessen werd steeds meer gebruik gemaakt van elektromotoren die op relatief eenvou¬dige wijze elektrische energie omzetten in mechanische aandrijfkracht. Naast de toen algemeen toegepaste gelijkstroom wonnen wisselstroom en bij krachtgebruik draaistroom meer en meer terrein. Gedurende de oorlogsjaren hadden elek-tromotoren, tegen de verwachting in, meer onderdelen gekregen en daardoor was het gewicht flink toegenomen. De groeiende export vroeg echter om lagere gewichten.
Links: het persen van blikken op de as van een SKA motor (01-02-1923), rechts: Heemaf SKA flyermotor (voor vleugelspinmachine) van het type NK 57-6 (2,2 kW/ 3 pk; 500 Volt; 1000 omw/min) met opgebouwde controller (01-03-1923)
Heemaf, demonstratie van verschil RSA motor en SKA motor. Links RSA motor met motorschakelaar en aanloopweerstand. Rechts de veel kleinere SKA motor met hetzelfde vermogen en de sterdriehoekschakelaar (01-08-1921)
Links: Vastlegging merknaam S.K.A. door de Heemaf in 1922. Bron: HHG., rechts een merknaam / patent vastgelegd voor Griekenland in 1954 ?
SKA Reclamebord naast spoorlijn naar Almelo ter hoogte van de TCS centrale 1-9-1920.
Schoolbord met uitleg van de Heemaf SKA motor, bron: HHG
De heer Engelschman bij een bewikkelde stator van SKA motor van het type NK 134-4 (1300 pk; 2000 Volt; 1500 omw/min) in de impregneerafdeling van de Heemaf (01-09-1923)
Ir.H.A.W. Klinkhamer
H.A.W. Klinkhamer is op 15 november 1884 geboren in Amsterdam. Na het behalen van zijn diploma als elektrotechnische ingenieur aan de Technische Hoogeschool Delft was hij in 1910 en 1911 werkzaam bij Siemens in Berlijn en van 1911 tot 1914 bij Brown Boveri in Zwitserland. In 1914 en 1915 was hij gemobiliseerd en daarna was hij van 1915 tot 1919 werkzaam bij Smit Slikkerveer in de motorenbouw.
Van 1919 tot 1929 was hij als elektrotechnicus bij Heemaf in dienst en woonde hij in Hengelo aan de Bornsestraat. Zijn vrouw was de eerste vrouwelijke arts in Hengelo, misschien wel in Twente. Zij kreeg in Hengelo zelf een straatnaam. Toen was die mogelijkheid voor de uitvinder voorbij. Niettegenstaande zijn grote verdiensten als uitvinder van de SKA-motor heeft Klinkhamer zich bij Heemaf toch niet kunnen profileren en is hij na verloop van tijd naar Eindhoven vertrokken om bij Philips in het natuurkundig laboratorium te gaan werken. Opgemerkt dient te worden dat zijn zoon en kleinzoon ook uitvinders zijn geworden.
Uitvinder SKA motor ontevreden over Heemaf
Uitvinder Klinkhamer van de SKA motor, de Speciaal Kortsluit Anker motor, was duidelijk niet tevreden over de wijze waarop Heemaf o.a. directeur Keus met hem omging. Er is van hem een handgeschreven memo bekend waarin hij zijn grieven opsomt.
Hij stelt o.a.
- Uitvinders moeten anders beloond worden omdat zij op oudere leeftijd minder nieuws zal vinden.Een deel van de uitvindersloon moet dus voor latere leeftijd bewaard worden.
- Ik heb lager betaalde banen aangenomen omdat ik daar meer voor mijn speciale vak kon leren. Daardoor dient dat nu met een hogere beloning gecompenseerd te worden.
- Wanneer ik vanaf nu zes jaar lang 1200 gulden per jaar krijg, waren mijn inkomsten niet groter geweest dan wanneer ik vanaf 1919 jaarlijks 7500 gulden plus twee maanden gratificatie had ontvangen. Blijkbaar bood Heemaf hem boven zijn salaris die 1200 gulden aan boven zijn salaris
- Tekst is doorgestreept
- Ik had niet de mogelijkheid zelf inkopen te doen; ik moest alles aanvragen. In afwijking van mijn aanstelling heb ik eerst twee jaar berekeningswerkzaamheden gedaan. In die periode heb ik voorgesteld de B motor te bouwen omdat ik zag dat men daarmee verder kwam dan met diepe gleuven. Twee maanden nadat ik de betrekking ben gaan vervullen waar ik voor was aangenomen kwam ik met het voorstel van de SKA motor. Voordat ik in dienst kwam van de Heemaf heb ik al in die richting gezocht, zelfs met het plan met een ander fabriekje in zee te gaan
- Mijn ervaring is dat een uitvinding alleen levensvatbaar is wanneer de verandering in de fabricage klein is en de uitvoering eenvoudig. Aan deze eisen voldoen de dingen die ik heb voorgesteld en hebben een grote vlucht genomen. Het is natuurlijk veel moeilijker onder deze voorwaarden iets uit te vinden dan wanneer men deze beperkingen niet heeft.
Klinkhamer kwam in 1919 in dienst van de Heemaf zijn uitvinding is van 1920 en is in 1929 naar Philips vertrokken. Hij schijnt bij Philips het dubbele van Heemaf te gaan verdienen.
Octrooi Heemaf SKA Motor uit 1923 door ir H.A.W. Klinkhamer.
Bron: Heemaf Post 1948. / HHG
In die naoorlogse jaren van economische opbouw gaf de directie van Heemaf aan de elektrotechnisch ingenieur Klinkhamer opdracht een draaistroommotor te ontwikkelen met prima elektrische en mechanische eigenschappen, een zo gering mogelijk gewicht, betrouwbaar en eenvoudig te produceren. Zijn studie en aansluitende laboratoriumonderzoeken leidden in het jaar 1921 tot een nieuw type draaistroommotor die de naam SKA-motor kreeg, een naam die een karakteristiek element van de motor aanduidde en ook internationaal goed in het gehoor lag.
Bij elke belangrijke uitvinding zijn twee hindernissen te nemen die een vlotte invoering in de weg staan: een zekere reserve bij potentiële gebruikers en de reacties van de concurrentie, vooral wanneer de uitvinding van grote waarde blijkt te zijn. Een zekere reserve: toen een directeur van het Gemeentelijk Electriciteits Bedrijf te Rotterdam, een erkend expert in de vaderlandse elektriciteitswereld, zich al vrij spoedig uitsprak voor een ruime toepassing van SKA-motoren en ook de daad bij het woord voegde, was de weg geëffend voor een brede inzet van dit type kortsluitmotor in Nederland.
Heemaf in het buitenland
Reacties van concurrenten: nadat in 1925 het invoerverbod op elektromotoren in Duitsland werd opgeheven was Heemaf er als de kippen bij om met de SKA-motor op de Duitse markt te verschijnen. De bijzondere eigenschappen ervan werden door de elektriciteitsbedrijven en andere afnemers onmiddellijk erkend en gewaardeerd en men was zo mogelijk nog enthousiaster dan in ons eigen land.
De Duitse elektrotechnische industrie probeerde echter met alle macht de levering van Heemafmotoren op hun interne markt te belemmeren door bijvoorbeeld het ook in Duitsland verleende octrooi aan te vechten en de goede eigenschappen te bagatelliseren. Men kan achteraf vaststellen dat de wereld wijde export van Heemaf pas goed van de grond kwam na de uitvinding van de SKA-rnotor. Niet alleen omdat hierdoor een belangrijke stap gezet werd in de toepassing van draaistroom motoren in het algemeen maar ook omdat dit soort motoren zich door afmetingen en prestaties goed leende voor export. De grootste belangstelling voor de SKA-motor werd aangetroffen in België en Duitsland, twee landen waar de elektrotechnische industrie zich toentertijd het meest ontwikkeld had.
Om allerlei invoerbeperkingen in Duitsland te omzeilen werd in Dortmund een dochterbedrijf gesticht waar kleine motoren konden worden gebouwd en grote, in Nederland gefabriceerde, werden verkocht. Andere Europese landen ontdekten eveneens de uitmuntende eigenschappen en het duurde ook niet lang of SKA-motoren werden naar landen in andere werelddelen geëxporteerd. Bijvoorbeeld naar Zuid-Afrika ten behoeve van de mijnbouw of naar het toenmalige Nederlands Oost-lndië voor onder andere aandrijvingen in suikerfabrieken. In Engels georiënteerde landen werd de import van Heemaf producten daarentegen vrijwel onmogelijk gemaakt door de heffing van extreem hoge invoerrechten.
SKA motor van het type NK 113-10 (250 pk; 2000 Volt; 600 omw/min). Opname tijdens het bezoek van de HEEMAF vertegenwoordiger in Zuid Afrika, de heer Langler, 01-07-1926
Een soort munt die werd uitgegeven door een vertegenwoordiger van Heemaf in Argentinië (rond 1930). Bron: HHG
Stand HEEMAF Dortmund met SKA motoren op beurs te Essen, locatie: Beurs Essen, 01-06-1927
Heemaf op een beurs in Goes 6-7-1929 (bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle).
Verschillende modellen SKA motoren (Heemaf Post 1931).
Schrijven d.d. 30-10-1925 van de "Hamburgische Electricitäts-Werke" betreffende het toelaten van SKA motoren op hun net, 15-05-1926
Links: tevredenheidbetuiging van Aktien-Zuckerfabrik zu Barum, Kreis Wolfenbüttel betreffende SKA motoren, datum 02-01-1934. Rechts: tevredenheidbetuiging van Ferd. Schäfer Söhne, Pirmasens, betreffende geleverde Heemaf motoren en opdracht voor nog negen SKA motoren 02-01-1934.
Vervoer SKA motor door twee personen met behulp van draagbalk, ergens in China, 09-05-1930
Een Heemaf stand van SKA Motoren op de Leipziger Messe in 1924/1925 met Paul von Hindenburg, de toenmalige president van Duitsland.
Tractiehal van de Heemaf met groot Heemaf logo en in grote letters de tekst "SKA motoren." Linksachter is de oude centrale van het Twents Centraal Station (TCS) te zien (01-08-1925)
Zelfs schoolplaten werden door de Heemaf uitgegeven om de SKA motor al vroeg bij de leerlingen bekend te maken (Heemaf Post 1931).
Voordelen SKA motoren
Explosieveilige sleepring ankermotor SKA 1926. Sleepringmotor met open sleepringen; een exemplaar met explosieveilig sleepring compartiment en een normale SKA motor in beproevingshuisje, na een bewust ingeleide explosie. Volgens rapport Professor Feldmann d.d. 28-5-1927 is de proef geheel geslaagd en zijn de motoren bestand gebleken tegen het explosiegeweld, 30-11-1926
Steeds grotere vermogens
In 1924 werd de grootste SKA motor tot dan toe geleverd aan Elektriciteitsbedrijf Stockholm.
Omvormer bestaande uit SKA motor van het type NK 91-6; 75 pk; 220 Volt; 1000 omw/min) en gelijkstroomgenerator van het type GM 6; 60 kW; 30-60 Volt met aangebouwde opwekker (22-02-1924)
Technische informatie SKA motoren
Aanzet apparatuur voor SKA motoren
Dertien SKA motoren van het type NK 61-6 (6,6 kW/9 pk; 500 Volt; 11 Ampère; cosinus phi 0,83; 945 omw/min; 50 Hz) voor directe inschakeling van spinmachines in de spinnerij van textielfabriek Gelderman in Oldenzaal
Locatie: Textielfabriek Gelderman Oldenzaal, 22-09-1928
Bron: HHG, Fotomateriaal HHG en Historisch Centrum Overijssel te Zwolle
Uitwendig gekoelde SKA motor van het type NK 81-4 (30 pk; 380/660 Volt; 1500 omw/min; 50 Hz),22-11-1929
Stator SKA Motor 1200 pk, 2000 V (1920-1930), bron: Kema
Montagehal Heemaf met stator in aanbouw, bron: De telegraaf 1929
Na WO II
Na de tweede wereldoorlog (1939 -1945) kostte het veel moeite om de export van technische producten en de fabricage ervan weer aan de gang te krijgen. Om de eigen ondernemingen te beschermen hadden de meeste landen zeer strikte in- en uitvoerregels en er was een wereldwijd tekort aan grondstoffen met name aan metalen want de oorlogsindustrie had alle reserves opgebruikt. Maar er was overal een enorm elan om alle geleden schade op korte termijn te herstellen en met elkaar de schouders onder de wederopbouw van de samenleving te
zetten. Dat de kortsluitmotor bij Heemaf in die jaren nog steeds een eigen plaats innam, blijkt wel uit de revue van het Heemaf personeel bij het 50-jarig bestaan van de firma in 1945. Er kwam een aardige scène in voor die als titel had; 'SKA verovert de wereld'De levering van kortsluitmotoren door Heemaf neemt na de oorlogsjaren een grote vlucht en de vermogens worden steeds groter, motoren van 6.000 pk zijn geen uitzondering.
'Squirrel cage motor'
In een publicatie uit 1948 wordt gesproken over het 'wereldburgerrecht' dat de SKA-motor van Heernaf verkregen had en als grappige bijkomstigheid wordt vermeld dat dit motortype in Engeland 'Squirrel cage motor' heet en in Frankrijk 'Moteur a cage d'écureuil' . Door toedoen van de SKA-motor heeft Heemaf inderdaad wereldfaam verworven.
Ongeveer een eeuw geleden wer¬den er in de praktijk twee soorten draaistroom-mot oren toegepast: sleepringmotoren en kortsluitmotoren. Sleepringmotoren hadden een wikkeling in de stator en een in de rotor. Deze wikkelingen bestonden uit bossen geïsoleerd koperdraad die in gleuven lagen. Kortsluit motoren hadden alleen een wikkeling in de stator. In de rotor lagen ongeïsoleerde staven koper of aluminium die een kortgesloten kooi vormden.
De elektrische (draaistroom)netten waren vrij zwak zodat elektromo¬toren heel omzichtig op het net geschakeld moesten worden. Bij sleepringmotoren was een zachte aanloop te bereiken door in het rotorcircuit weerstanden te schakelen. Maar een rotor draait, zoals de naam aangeeft. Dus om de wikkeling met stilstaande, externe weerstanden te verbinden waren sleepringen en koolborstels nodig om de stroom te geleiden. Het waren nog al gecompliceerde machines met veel extra onder¬delen.
Bij het inschakelen van een kortsluitmotor ontstaat een forse aan loopstroom. Deze was niet te verminderen door externe weerstanden want de rotor had geen wikkeling en geen sleepringen koolborstels.
Het kenmerkende van de uitvinding van de SKA-motor is dat er een rotorconstructie is bedacht met twee afzonderlijke kooien: een aanloopkooi en een arbeidskooi. De aanloopkooi heeft een relatief grote weerstand en kleine zelfinductie, waardoor de aanloopstroom wordt beperkt. De arbeidskooi heeft een relatief kleine weerstand en grote zelfinductie waardoor het rendement van de motor en de arbeidsfactor in het normale bedrijf gunstige waarden bezitten.
01-01-1916 - Draaistroom sleepringanker motor met kortsluitinrichting nr. 401437 van het type NK 42 (3,7 kW/5 pk; 220/380 Volt; 13,9/8 Ampère; cosinus phi 0,83; 1420 omw/min; 50 Hz) met rotor (3 x 142 Volt; 17 Ampère) in geheel open uitvoering
Catalogus van de Heemaf uit 1931, bron HHG.
Reclame
Heemaf was beroemd om zijn reclameafdeling. Men adverteerde dagelijks in alle landelijke bladen en men was op elke beurs te vinden. Zo ook om de SKA motor te promoten. Men stond met prachtige beursstands op de Wereldtentoonstellingen in Brussel, Gent en was elk jaar van de partij op de jaarbeurs in Utrecht. Hieronder een aantal foto's waarop de SKA motor te zien is als reclame object.
Versierde HEEMAF reclame auto met model SKA motor 01-10-1930
Bron: Maasbode 1930
Lichtreclame: "De HEEMAF SKA motor voor Landbouw en Industrie. Alhier verkrijgbaar" in Koewacht Zeeuws Vlaanderen, Locatie: Koewacht Zeeuws Vlaanderen,09-01-1929
Rechts: HEEMAF reclamezuil voor SKA motoren op Jaarbeursterrein in Utrecht , locatie: Jaarbeurs Utrecht, 26-03-1930 links: demonstratie model voor jaarbeurs Utrecht. SKA motor en normale kortsluitanker motor van hetzelfde vermogen, mechanisch in oppositie geschakeld. Te demonstreren is het grote aanloopkoppel van de SKA motor, vergeleken met de oude constructie (01-02-1923).
1928 jaarbeurs demonstratie.
Links: Verkoopkantoor Heemaf Rotterdam: Reclameschilden voor HEEMAF SKA motoren in twee verschillende uitvoeringen 01-08-1925, rechts: Reclamebord voor SKA motoren aan een spoorwegviaduct in Rotterdam 01-11-1925
Verkoopkantoor Eindhoven 1931, bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.
Reclame Heemaf verkoopkantoren (Heemaf Post 1931).
Reclame voor SKA motoren in de Arena van voetbalclub Valencia (Spanje) (01-01-1926).
HEEMAF reclamebord voor SKA motoren opgesteld voor de nieuwe centrale van het Twentsch Centraal Station voor Electrische Stroomlevering (TCS) in de Hengelosche Weide, locatie: Nieuwe Centrale TCS Hengelo: 1929/1930.
HEEMAF personenauto fabricaat "Ford" met opschrift: "HEEMAF SKA motoren" ,14-06-1930
Heemaf emaille reclamebord voor een SKA motor.(1925/1930)
Verticale SKA pompmotor Volt 45-4 (6 pk; 380/660 Volt; 1500 omw/min) en twee verticale SKA motoren Volt 44-4 (5 pk; 380/660 Volt; 1500 omw/min) met bijbehorende kastenbatterij, in het opjaagstation Glanerbrug van de Waterleiding Mij Lonneker, Locatie: Opjaagstation waterleiding Glanerbrug, 02-02-1934
Landbouwwagen met SKA motor (15 pk) en bijbehorende controller, 10-091935
Door veel stof vervuilde SKA motor van het type NK 5 en 6 uit de katoenspinnerij van Ten Cate in Almelo, 20-06-1935
Heemaf reclame 1936 gemaakt door de kunstenaar Nygh.
Batterij ringspinmachines van de Koninklijke Nederlandse Katoen Spinnerij (KNKS) te Hengelo met op elke machine een geheel gesloten SKA motor
Locatie: Koninklijke Nederlandse Katoen Spinnerij (KNKS) Hengelo, 10-07-1949
Links Stator van SKA motor van het type NK 178-8 (6000 pk; 5,8/10 kV; 750 omw/min; 50 Hz), voor aandrijven mijnventilator van de "Hendrik" in Brunssum, gereed voor transport op dieplader van transportbedrijf "Van Wezel" te Hengelo
25-05-1937, rechts het betreffende transport van transportbedrijf van Wezel bij de Heemaf naar Mijn "Hendrik"(1937).
Hoge Snelheids (wind) Tunnel (HST) met links de motorenhal met vier SKA motoren van elk 5000 pk op één as en in het midden de aandrijfas naar het schroefaggregaat. Locatie: Nationaal Luchtvaart Laboratorium NLL Amsterdam (later: NLR, 29-10-1957.
Acht SKA motoren van het type NK 4 t/m van het type NK 49 staan klaar bij de Heemaf (datum: 28-05-1936)
Bron: Heemaf Post / HHG / Historisch Centrum Overijssel te Zwolle
Met dank aan Carla Brink voor de Heemaf Post + documentatie die ik verwerkt heb in dit artikel.
{jcomments off}
Comments powered by CComment