In 1941 leverde de Heemaf een schakelinrichting voor de fabriek van de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal. Behalve de schakelinstallatie werden ook verschillende generatoren (dynamo's) en elektromotoren geleverd voor de machinekamer van deze fabriek. Feitelijk werd de gehele elektrische installatie door de Heemaf gedaan. Daarnaast werden ook naaimachines voorzien van alle mogelijke Heemaf elektro motoren, (zie foto van een soort naaimachine met Heemaf remmotor onderaan dit artikel.
Korte historie van de Koninklijke Stoomweverij (KSW)
Het dorp Nijverdal is in 1836 gesticht door de Nederlandsche Handel-Maatschappij (die er een agentschap stichtte waar door thuiswerkers geweven katoentjes werden ingekocht) en de Engelsman Thomas Ainsworth (die er een textielfabriek begon). De locatie werd gekozen vanwege de gunstige ligging op de kruising van de rivier de Regge (die indertijd met “Enterse zompen” werd bevaren) en de in 1829 geopende straatweg Zwolle-Almelo. Spoorlijnen waren toen nog nergens in Nederland te vinden. Na de dood van Ainsworth kochten de gebroeders Salomonson zijn fabriek, lieten die afbreken en openden op dezelfde plaats in 1852 hun Koninklijke Stoomweverij (KSW). In 1872 ging de KSW naar de beurs. In 1957 fuseerde de KSW met Ten Cate uit Almelo en dit bedrijf bestaat nog steeds als Nijverdal ten Cate.
Ik kwam 2 mooie oude advertenties tegen van "Willem Smit & Co's Electromotorenfabriek" te Dordrecht (1913-1915), waar N.V. Noorderlicht uit Groningen (een van de vele verkoopkantoren van Smit Dordrecht) elektromotoren aanbied.
De technische achterstand op ons omringende landen was grotendeels ingelopen, daarom werd in die tijd flink propaganda gemaakt voor het "Hollandsch Fabricaat" om zodoende de economie te stimuleren en de grote werkloosheid in ons land tegen te gaan.
- 
Bron: Nieuwsblad van het Noorden 19-10-1915 / 26-11-1915
Enkele Smit Dordt motoren uit 1913
Dynamo motor Smit Dordt 1915
Foto's : Archief Brush Ridderkerk.
Write comment (0 Comments)
Heemaf na 1969
Na het ontstaan van de grote Holec bleven de verschillende bedrijven eerst hun eigen activiteiten op hun eigen manier voortzetten. Maar door het samenvoegen ontstonden er overlappingen in de verschillende leveringsprogramma's. Een van de grootste voorbeelden waren de kleine normmotoren welke bij Heemaf en bij EMF werden geproduceerd. Maar er zijn meer voorbeelden.
Voor de normmotoren ontstonden ook op een ander vlak problemen. Buitenlandse bedrijven, o.a. in Oost-Europa konden de motoren veel goedkoper produceren, met het gevolg dat er binnen Holec een overproductie ontstond. De Holec producten waren wel van een betere kwaliteit, maar dat woog niet op tegen de meerprijs.
EMF was als onderdeel van Smit Nijmegen in 1969 in het Holec-concern gekomen. Al in1970 werd EMF in Heemaf geïntegreerd, waar flexibeler en efficiënter kon worden gewerkt. Daarnaast werden meer machines gemaakt voor speciale doeleinden, zoals type Emcol, Statexyn en remmotoren.
In het begin van de zeventiger jaren nam de vraag naar motoren door minder investeringen in markt af. Eind 1976 werd in overleg met vakbonden en ondernemingsraden besloten de productie in Dordrecht over te hevelen naar Hengelo. De services en reparatieafdeling gingen ook nog deels naar Smit Slikkerveer.
Heemaf krijgt in 1977 als onderdeel van het nieuwe Holec onderdeel machines en systemen een nieuwe directie, twee, de heren Boom en Schreve komen van buiten Holec, de derde is de directeur van Smit Slikkerveer, de heer van Danzig. Daarmee verliest Heemaf de directe invloed in de organisatie. De laatste echte directeuren van Heemaf waren de heren Ver Loren van Themaat en Kiemeneij.
Voor Heemaf wordt 1977 een dramatisch jaar. Kijken we naar de productiemogelijkheden van Heemaf dan zien we het volgende:
De prachtige Heemaf telefoon verdwijnt vanaf 1977.
Al met al zien we een enorme achteruitgang van de eens zo groot en rijk Heemaf bedrijf. Er is een lichtpuntje met de oprichting van Holec Projects wordt een aantal activiteiten op het leveren van complete elektrische installaties voor het binnen- en buitenland een nieuwe winstgevende tak binnen het Holec concern samengevoegd. Het al eerder genoemde installatiebureau is een belangrijk onderdeel van Holec Projects. Helaas loopt het met het bedrijf slecht af. In 1997 is een naamsverandering nodig omdat de naam Holec niet langer gebruikt mag worden. De nieuwe naam wordt QtecQ. Op 10-08-1999 wordt het bedrijf failliet verklaard. Het faillissement is in 2010 nog steeds niet afgehandeld.
Bezoek Joep van der Nieuwenhuyzen aan de OR van Holec Projects op 5 april 1993. Vlnr. Schins vz, Schulte, Ahlers secr. Joep, v.d. Bos, Tom Jansen, Berfelo, Wargers, Hoekema, en Kroeze.
Wordt vervolgt.....
Write comment (0 Comments)Hendrik Arend Hidde Nijland, uitvinder en constructeur
Hendrik Arend Hidde Nijland 1885 Dordrecht - 1962 Laren (NH).
Een van de eerste handschakelaars uit 1916 10kV.
Hendrik Arend Hidde Nijland werd 13-05-1885 te Dordrecht geboren. Hij was de zoon van de Haagse Kunstverzamelaar Hidde Nijland. Hidde Nijland Senior was gehuwd met Adriana Volker. Zij hadden vier dochters en drie zoons. Zoon Jan Hidde Nijland was architect, terwijl zoon Dirk Nijland een getalenteerd graficus was.
Broer Dirk Hidde Nijland, Schilder en Graficus ontwierp het bekende Coq logo.
Links: foto Hidde Nijland senior (1851-1931), rechts: Dirk Hidde Nijland, Schilder en Graficus (1881-1955)
Studietijd en eerste baan
Hendrik Arend Hidde (Henk) Nijland ging na zijn middelbare schooljaren studeren aan de Technische Hogeschool te Delft, alwaar hij in 1908 het diploma van elektrotechnisch ingenieur behaalde. Hij was afgestudeerd bij de beroemde professor Clarence Feldmann evenals Professor H.G. Nolen van Willem Smit & Co's Transformatoren. (Zij moeten elkaar bij de T.H. in Delft dus voor het eerst ontmoet hebben, later als lid van het KIVI). Hij begon zijn loopbaan als ontwerp-ingenieur in de tekenkamer van Smit Slikkerveer (1908-1915).
De tekenkamer van Smit Slikkerveer (1914/1915) met geheel linksonder Hidde Nijland. Bron: Archief Brush HMA Ridderkerk.
Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI)
In 1911 brengt het KIVI een bezoek aan Smit Slikkerveer en Smit Dordt. Ter gelegenheid van dit feit hield Hidde Nijland een toespraak voor het KIVI (Koninklijk Instituut van Ingenieurs). Hidde Nijland is dan nog in dienst bij Smit Slikkerveer en de fabriek van Smit Dordt (EMF Dordt) is nog in aanbouw.
Bron: NRC: 24-09-1911
Op 24 jarige leeftijd (05-08-1909) trouwde hij met Elisabeth van der Meer de Walcheren in Rhoon (Zuid-Holland), zij had in Parijs muziek gestudeerd. In 1911 kregen zij 1 dochter, Elsa Hidde Nijland.
Links: een prachtige foto van Hidde Nijland, zijn vrouw Els van der Meer de Walcheren en dochter Elske of Elsa (10-09-1911). Bron: Dirk Nijland. Rechts een foto gemaakt tijdens zijn huwelijksreis in 1909 (Bron: boek "Hoogtepunt" ,een verhaal over het leven van Elsa Hidde Nijland,(dochter van) die in het boek haar biografie en de stichting beschrijft die zij opgericht heeft).
Systeem Coq
In 1914 wilde Ir. Hendrik Arend Hidde Nijland samen met zijn oom A.C.Volker Adriaanzn. in Frankrijk een fabriek van elektro-apparaten stichten, maar het uitbreken van WO I verstoorde die plannen. Daarom richtte hij zich weer op Nederland, waar door de provinciale elektrificatie een toenemende vraag naar schakel-materiaal was ontstaan. In 1915 richtte hij een fabriek voor hoog- en laagspanningsmateriaal op die in 1916 overging in N.V. Coq.
Bron: Dirk Nijland - uit Cantecleer (personeelsboekje Coq Utrecht 1950)
De fabriek van Systeem Coq in 1920. Bron: Archief Coq Utrecht.
Op 22 juli 1916 richtten de heren ir. H.A. Hidde Nijland, H.C van der Lely en A.C. Volker Azn. de "N.V. Electro-Apparaten Fabriek Systeem Coq" op. Commissaris oom Arie Volker (van het Dordtse bagger-concern) was hoofdaandeel-houder, terwijl Hendrik Arend Hidde Nijland directeur werd. Coq Utrecht specialiseerde zich in het vervaardigen van hoogspanningsschakelinstallaties, en in het bijzonder gesloten schakelmateriaal waarmee grotere veiligheid voor het bedieningspersoneel werd verkregen.
De oprichting van Systeem Coq, bron: NRC 01-09-1916
De historie van Coq Utrecht hebben wij al uitgebreid beschreven en deze kun je HIER vinden. Ik vervolg de biografie met meer informatie over de persoon Hidde Nijland. Deze informatie komt o.a. van zijn dochter Elsa en naaste medewerkers.
Hidde Nijland.
Uitvinder en constructeur
Behalve ondernemer was ir. Nijland vooral uitvinder en constructeur. Als student Werktuigbouwkunde koos hij in 1905 voor de nieuwe studierichting Elektrotechniek. Vandaar zijn mechanische en fysische inzicht, dat later in een groot technisch oeuvre zou resulteren. Wat Coq vervaardigde, het waren allemaal zijn uitvindingen.
Zijn grote hartstocht voor het uitdenken van betere constructies bleek uit de schetsen, die hij in de late uurtjes thuis maakte en die hij 's ochtends naar de fabriek meebracht om ze door zijn medewerkers verder te laten uitwerken.Vaak waren daar 's avonds nog technische discussies aan verbonden, die tot diep in de nacht duurden, maar ook tot verbluffend eenvoudige oplossingen konden leiden. Als tijdens die seances de baas zijn befaamde intuïtie inschakelde, moest iedereen geduldig zwijgen. Dacht iemand het beter te weten , dan was het meteen: "Mond dicht, anders kan ik niet denken". Wat dit betrof hielden de monteurs van de buitendienst een aparte status. Trots op hun kennis van de klare producten, was hij altijd uiterst benieuwd naar deze bevindingen, want de praktijk, dáár ging het bij hem om. Zijn stel regel was, dat eigen ervaring verreweg het beste was, maar voor geëxperimenteer had hij weinig waardering.
Proeven waren volgens hem alleen nuttig aan het einde en meer ter bevestiging. Lang voordat de KEMA in staat was om zijn 150kV's te testen, durfde hij al deze enorme en kostbare constructies te garanderen. De daarmee verkregen kennis werd dankbaar toegepast bij de lagere KV's, want: "Als je dan verkleint, verklein je ook de bijverschijnselen !" Zich wel bewust van de mogelijke risico's, verfijnde hij stapsgewijs de technologie. Aanvankelijk isoleerde èn schakelde hij met transformator-olie en werd de bij weigering ontoelaatbare overdruk meteen breek membraan beveiligd. In latere constructies zorgde olie nog voor de isolatie, maar werd al met perslucht geschakeld. Pas nadat hij door middel van koeling het ionisatie-probleem van de hete gassen had weten op te lossen, zou hij ook op isolatie met perslucht overgaan.
Hidde Nijland (geheel rechts) met een aantal commissarissen (1917-1920). Bron: Archief Coq Utrecht.
Het wezen van het Systeem Coq is nadrukkelijk traceerbaar in het concentrische principe: metalen cylindrische isolatie-omhulling met daarbinnen de uithijsbare schakelelementen. die onschadelijk waren gemaakt door eveneens cylindrische veldsturingen, die men ontworpen had met behulp van metingen in de elektrolytische trog. Nijland verstond de kunst om bij de hoge afschakelvermogens -met perslucht en dubbelbeblazen onderbreking -omkeerconstructies te maken voor de afvoer naa rboven van de schakelgassen door middel van een stelsel van coqoliet-pijpen, schakelorgels genoemd. Hierbij voerde hij zijn idee uit om de uitgeschakelde vermogenschakelaar in zijn geheel uit hijsbaar te maken,wat aparte scheiders bespaarde.
Coqoliet railsysteem (archief Coq Utrecht)
Omdat isoleren droge lucht vereist,werd deze eerst gecomprimeerd en daarna toegelaten tot de schakelinstallatie. Voor dragende constructies waren isolatie-kolommen nodig. Hiertoe ontwierp Nijland coqoliet: geïmpregneerd en cylindrisch gewikkeld transformatorpapier, dat in ovens uitgehard verspanend bewerkbaar was. Bij de grotere constructies plaatste hij voor de veldsturing metalen ringen aan de uiteinden van de kolommen, om bij kleinere installaties condensator-sturing toe te passen, ofwel in coqoliet meegewikkeld aluminium-folie. Mogelijk prijkten Nijlands grootste innovatieve talenten in een constructie waarbij hij de van een aardlaag voorziene vaste coqoliet kolom combineerde met een persluchtschakelaar en waarbij de veldsturing op het condensatorprincipe berustte. Veel van Hidde Nijlands baanbrekende werk, zou door anderen later worden nagevolgd.
Bron: boek " Hoogtepunt" Elsa Hidde Nijland.
FabrieksdirecteurDe fabriek zag ir.Nijland als de baas van mensen en machines, een die vond dat tempo houden een eerste vereiste was. Het bedrijf, maar meer nog het product was zijn enige doel. Aldus streefde hij steeds naar uitbreiding en perfectie. Daarom ook liep hij dagelijks rondjes door de fabriek, iedereen en alles tot in de kleinste bijzonderheden observerend en terecht wijzend. Zo streng als hij was voor zijn personeel, zo zuinig ging hij ermee om. In de oorlog weigerde hij elke medewerking aan de bezetter en was absoluut tegen vordering van zijn goede vaklieden, wat hem alleen door grote persoonlijke moed gelukte. Tot het laatst zou hij over zijn mensen waken en ze inspireren. Alleen door zijn afnemende gezondheid zag men hem al minder vaak op de werkvloer, maar hij bleef voelbaar.
Commercieel talent
Als uitvinder en industrieel was ir. Nijland bovendien gezegend met een merkwaardig commercieel talent. In 1916 ging hij er voor het eerst op uit om kopers te vinden voor zijn product, iets wat opnieuw speelde bij de introductie van het gesloten materiaal. Hierbij bleek steeds weer dat hij een overtuigende persoonlijkheid was. Werd bij zijn bezoeken aan de directeuren van elektriciteitsbedrijven eindelijk, in luttele bewoording en een schetsje, een bestelling overeengekomen, dan blééf men afnemer. En eenmaal klant liet hij ze niet in de steek, bood service achteraf, want de clientele behoorde tevreden te zijn en daarbij moest je doorgaan tot het bittere einde. Om stipte levering, tijdige reparatie of wijziging na te komen, werden onder zijn persoonlijke leiding vaak 's avonds en 's nachts de dingen nog afgemaakt en hij vergat dan nooit de werkelijk prima fourage.
Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI).
Nadat hij in 1908 afstudeerde als Technisch Ingenieur werd hij ook lid van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI). Via het KIVI deed hij veel technische kennis en nieuwe inzichten op. Men maakte geregeld excursies naar fabrieken, beurzen enz. Zo leerde hij ook veel directeuren van bekende fabrieken kennen en dit "netwerken" resulteerde natuurlijk ook weer in orders.
H.M. Koningin Wilhelmina bezoekt de beursstand van Coq Utrecht (1919)
Bron: Smit Mededeelingen 1966.
Sociaal voelend
Zijn vriendschap een weldaad, ontving de heer Nijland ook de gewone man op zijn kamer en luisterde naar diens problemen en gaf hij raad en hulp op reële wijze. In 1947 zou hij zich ook in breder verband door de oprichting van pensioenfonds Coq sterk willen maken voor goede sociale voorzienigen voor zijn getrouwen. In 1950 deed de directeur een extra donatie aan het fonds, zodat ook over de Coq-jaren van vóór 1947 pensioenaanspraken konden worden gemaakt. Ondanks de grotere fabriek bleef hij dezelfde, rechtvaardige persoon, die zijn beloften en afspraken nakwam. Dat leidde tot vruchtbare gesprekken met de Fabriekskern en de Ondernemingsraad. In contacten met deze overleg organen vielen soms harde woorden, maar er was nooit rancune.
Persoonlijkheid
Veel waarde hechtte hij aan een serieuze gedachten uitwisseling, maar ongefundeerde conclusies of foute tegenargumenten werden genadeloos afgestraft. Dan kon hij opeens fel uitvallen, om dit weer even snel te vergeten. Hij had geheel eigen ideeën en een groot plichtsgevoel, met echter als schaduwzijde, dat het hem moeilijk viel taken te delegeren of zijn mening te herzien. Dus een halsstarrig lijkende man, maar die toch respect afdwong. Zijn eis, dat de ander zich net zó inspande voor het bedrijf, was wellicht onredelijk, maar legitiem in de ogen van iemand, die zelf hierin vóór ging. Net zo moeilijk en hard voor ander en zijn als voor jezelf,dan moet je ook afstand doen van alledaagse prettige dingen.
Hij leefde sober maar goed, woonde buiten, maakte graag verre auto reizen en bewonder de natuur. Zo zag hij de bliksem als een grote perfecte vermogens-schakelaar, die, als het elektrische wonder der schepping Gods, door mensen nooit was na te maken. Wel was hem beschoren om tot de dood toe te mogen werken, in het harnas te sterven, zoals hij dit graag wilde. Toen z'n dagen geteld waren, zette hij zich in voor zijn mentale nalatenschap van wijsheid, inzichten en ervaring, met als zijn concrete erfgoed een firma in schakelmateriaal.
Hidde Nijland was een fervent sigaar roker. Hier een exemlplaar met een Coq sigarenbandje. Bron: Archief Coq Utrecht.
Jubilaris
Bij jubilea en herdenkingen was meneer Nijland altijd de meest beminnelijke man,een mens vol geest,humor en medeleven. Zo ook bij het 25-jarig bestaan van Coq en een spreker oude notulen aanhaalde, volgens welke de financier A.C. Volker soms stevige kritiek had gehad op z' n neef Henk en dat hij, toen hij weer eens voor hem garant moest staan, zou hebben gezegd: "De directeur is veel te eigenwijs en te wild en er is een hopeloos verwarde administratie, maar ik doe het omdat ik die jongen nu eenmaal graag kan lijden".
Toen in 1956 de firma 40 jaar bestond, zei men: "Onze baas. de enige die alle veertig jaar hier was, is méér dan jubilaris. hij is de ziel van ons bedrijf".
Bron: boek "hoogtepunt" van Elsa Hidde Nijland
40 jarig jubileum van Hidde Nijland bij Coq. Bron: HHG
Gedurende zijn lange carrière kreeg hij drie hoge onderscheidingen en twee ere-doctoraten:
H.M. Koninging Juliana feliciteerd Hidde Nijland en zijn vrouw na zijn bevordering tot Doctor aan de TH. te Delft (1955: ) Bron: Dirk Nijland.
Boekje van Coq ter gelegenheid van het 50 jarig bestaan van de elektrotechnische afdeling van de TH in Delft en het ere doctoraat van Hidde Nijland. Bron HHG
In 1954 ontving hij het Eredoctoraat in de technische wetenschappen: "Doctor honoris causa" van de Academia Internazionale Di Alta Cultura te Rome
In 1955 ontving hij het eredoctoraat: "Doctor honoris causa" van de Technische Hogeschool Delft.
Delft 1955: Ere promoties in aanwezigheid van HM Koningin Juliana. Hidde Nijland zittend tweede rij tweede van links. Op de foto staat een kruisje op zijn neus + enkele onderscheidingen op zijn jas. (bron: commons.wikimedia.org).
In 1958 bracht H.M. Prins Bernhard een bezoek aan een beursstand van Coq Utrecht.
Hidde Nijland, Ridder in de Orde van Oranje nassau, bron: HHG
Hidde Nijland, Ridder of officier in de Orde van Oranje Nassau (1949 of 1955), bron: Nike van Rijswijk
Hieronder nog enkele "familiekiekjes" van de familie Nijland, met o.a. Hidde Nijland en Dirk Nijland. De foto's ontving ik van een kleinzoon van Dirk Nijland met dezelfde naam:
Achter v.l.n.r. Dochter van Dirk Nijland (Marie), Marie van der Meer de Walcheren (vrouw Dirk Nijland), Hidde Nijland, ?
Zittend op de voorgrond (met baard): Dirk Nijland, kunstenaar en broer van Hidde Nijland. Bron: Dirk Nijland.
Links: huis familie Nijland in Den Haag (1937), rechts zijn huis in Laren (1940).
Bron: boek "Hoogtepunt" over de stichting van Elsa Hidde Nijland.
Dirk Nijland, broer van Hidde Nijland. Hij was een zeer bekend kunstenaar en ontwierp o.a. het Coq logo. Bron: Dirk Nijland
Hidde Nijland op bezoek bij zijn zwager Pieter van de Meer de Walcheren,
V.l.n.r. Hidde Nijland, Piet Nijland (violist en neef van Hidde Nijland), Pieter van der Meer de Walcheren, Dirk Volker Nijland (+ vrouw), ?,? Bron: Dirk Nijland
Bron: boek "Hoogtepunt" over de stichting van Elsa Hidde Nijland.
In 1962 overleed Hendrik Arend Hidde Nijland op de leeftijd van 76 jaar.
Bron: De Bel 20-02-1962 (Archief Coq Utrecht).
Logo's van Coq Utrecht. Bron: seniorenvereniging Coq.
Kantoor Hidde Nijland 1917-1920 (Bron: Archief Coq Utrecht).
In 1965 werd de Dr. ir. H.A. Hidde Nijland Stichting opgericht als eerbetoon aan deze pionier in de elektrotechniek. Zij organiseert sindsdien elke twee jaar een evenement. De ene keer is dat de lezing, de andere keer de uitreiking van de Hidde Nijland-prijs. Het doel van de stichting is het bevorderen van de ontwikkeling van de wetenschap van en het onderwijs in de elektrotechniek, speciaal dat van de sterkstroom aan de Technische Universiteit Delft. Klik HIER voor de website van de Hidde Nijland Stichting.
Met dank aan Mej. E. Hidde Nijland, dhr. ir. R.M.G. Delsing en dhr. ir. A.A. de Heus. Bron: Uitvinder bij de gratie gods, Dr. Ir. H.A. Hidde Nijland (1885-1962) / Smit Mededelingen 1966 Coq Jubileumnummer / Henk Peet, Archief Coq Utrecht / Holec Historisch Archief (Willy Ahlers)/ Dirk Nijland.
Write comment (0 Comments)
De Apparaten Fabriek Overijssel (A.F.O.) werd in 1936 in Zwolle opgericht op initiatief van Ir. J. C. Keller, directeur van de Waterleiding Maatschappij "Overijssel" NV te Zwolle. In een kleine ruimte aan de Walstraat 19 werd - met bescheiden kapitaal - in Zwolle begonnen onder de dagelijkse leiding van dhr. Duurkoop. In eerste instantie kwamen de opdrachten hoofdzakelijk van de Waterleiding Maatschappij. Het bedrijf groeide gestaag en in 1939 verhuisde AFO naar een groter pand aan de Veerallee in Zwolle . In 1940 werd het bedrijf omgezet in een NV.
Het eerste gebouw van AFO was in het pand aan de Walstraat 19 in Zwolle.
De fabriek in oorlogstijd
Opdrachten van derden begonnen juist binnen te komen, maar konden slechts deels worden uitgevoerd omdat de oorlog uitbrak. Tijdens de oorlog werd AFO getransformeerd tot een verlengstuk van de Waterleiding Maatschappij om zo te voorkomen dat arbeiders naar Duitsland werden gestuurd voor de "Arbeitseinsatz". Gedurende de oorlog werden door de AFO verschillende electrotechnische producten ontwikkeld. Door gebrek aan grondstoffen moest men erg inventief zijn en maakte men met alle middelen producten waar de mensen in oorlogstijd behoefte aan hadden.
In eerste instantie hoofdzakelijk huishoudelijke artikelen zoals elektrische uurwerken, elektrische dekens en zelfs speelgoed (mecanodozen), maar ook werden er windmolens van auto-dynamo's gemaakt en accu's in jampotten met zelfgemaakte gelijkrichters om de opgewekte energie 's avonds te kunnen afnemen. Dit en nog veel meer producten werden ontwikkeld en bedacht door de inventieve ingenieurs van AFO, zoals de Joodse ingenieur dhr. Citroen. Of hij de oorlog overleeft heeft is niet bekend.
Bron: heemkundehattem.nl
Bron: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 24-11-1941
Deze meccanodozen (electro mechanische constructiedoos) door de AFO onder het merk Elmec gefabriceerd in 1948. Bron: HONG
In 1945 werd op het Rode Torenplein een oude bierbrouwerij aangekocht om dienst te doen als een montage fabriek waar de zelf geproduceerde onderdelen werden gemonteerd en de elektro spoelen werden gewikkeld voor o.a. orgelrelais.
Bron: Provinciale Overijselsche en Zwolsche Courant, 01-11-1943
Wikkelafdeling van de AFO, geheel links is dhr. Duuring.
Onderstaande 2 groepsfoto's ontving ik van Gerard van der Worp en dit zijn ook de enige groepsfoto's van AFO die ik tot nu toe gezien heb. De datering zal zijn tussen 1947 en 1960 schat ik.
Montage afdeling AFO Hattem (1957/1959). Klik HIER voor de namen.
Wikkelafdeling AFO Hattem 1958/1959. Klik HIER voor de namen.
Gerrit Bredewout had nog de voorzittershamer van de personeelsvereniging van de AFO.
Wederopbouw
Na de oorlog was er een groot gebrek aan grondstoffen en brak er een moeilijke periode aan voor de fabriek. Door de schaarste ging men zich weer toeleggen op de fabricage van artikelen waar wel voldoende grondstof van te verkrijgen was. In 1948 werd het bedrijf door brand gedeeltelijk verwoest. In 1949 werd onder dezelfde naam een nieuwe fabriek in Hattem betrokken aan de Populierenlaan. Het pand aan de Veerallee was te klein geworden voor de 130 medewerkers.
Ir. Johan Keller oprichter van een multinational
Ir. Johan Keller was een interessante persoonlijkheid. Begin jaren vijftig was ir. Johan Keller directeur van de Waterleiding Maatschappij Overijssel (WMO). Daarnaast was hij hij ook lid van de commissie van Wederopbouw, die vond dat Nederland na de oorlog zo snel mogelijk uit zijn as moest herrijzen. Naast de AFO stond hij ook aan de basis van een ander bedrijf, WAVIN, een Nederlandse producent van kunststof leidingsystemen. WAVIN groeide uit tot een multinational met meer dan 6000 werknemers en is beursgenoteerd. Keller was vele jaren President-commissaris van de AFO.
Geheel links dhr. Palm uit Hattemerbroek
Foto links: Hier Ir. Keller rechts zittend .Foto genomen op 5 jan 1925 . Afscheid van gemeentearchitect J Carmiggelt . Zijn opvolger bij de dienst gemeentewerken en bedrijven is ir.Keller . Keller was ook oprichter van de Blikfabriek (Trivium in Hoogeveen samen met bankdirecteur Groenewegen . Thans 100 jarig bestaan . Foto rechts nog een van de weinige foto's van Ingenieur Keller bij zijn afscheid bij Trivium in Hoogeveen, Bron: Walter Meijer te Hardenberg .
Groei
De echte groei vond plaats vanaf 1951. In dat jaar werd een nieuwe directie aangesteld met een nieuwe strategie. Machines werden aangepast en vernieuwd en nieuwe ontwikkelingen en uitbreidingen werden ter hand genomen. De eerste contacten werden gelegd met Marine, Leger en Luchtmacht in binnen- en buitenland. Na een reorganisatie gepaard gaande met inkrimping van het personeel kwamen in 1954 de eerste marine opdrachten (motorstarters, deur en automatische noodomschakelaars) binnen. Het bedrijf werd enorm gemoderniseerd en veel technici werden aangetrokken. In 1958 werd gestart met elektronica, de zogenaamde pulslogica, (digitale besturings- en beveiligingsschakelingen met magnetisch logische elementen de voorloper van PLC regeltechniek.
Dhr. Gerrit Meiering
Motorstroomrelais tekening uit 1951. Ik kreeg deze van Johan Hoekstra, oud medewerker van AFO. Klik om te vergroten.
Tekenkamer AFO Hattem
Links: Montageafdeling AFO, 2de man van onderen gezien is Frank van Es. rechts: Maarten ten Erven achter de boormachine bij de AFO. bron: Heemkundehattem.nl
25 jarig jubileum
In 1961 vielen de marine opdrachten sterk terug. In 1961 vierde men het 25 jarig jubileum. Er werkten toen 250 mensen. De commissarissen en directie bestond toen uit de volgende namen:
Ir. J.C. Keller (President-Commissaris)
Ir. A.P. van der Meer
Dr. Ir. Z.ij van der Meer
A.A.F. M. Verbeek
R. R. Bolt (Directeur)
Men had toen in 8 Europese landen agenten die de producten van AFO verkochten. In hetzelfde jaar werd de productieafdeling uitgebreid met een gebouw voor administratie, tekenkamer en proefafdeling wat direct tegenover het hoofdgebouw werd geplaatst.
Het fabrieksgebouw van AFO in 1961 in Hattem.
Dhr. Cor Roelofs
Foto links, man rechts Herman Reekers, man links op beide foto's met baard is dhr. Rompas Bron: heemkundehattem.nl
AFO had in die tijd natuurlijk ook een voetbalteam in de bedrijfscompetitie. Bron: heemkundehattem.nl
Productportefolio
In 1961 maakt AFO de volgende producten :
Scheepsproducten:
AFO starters: Het scheepsprogramma had als belangrijkste product: motorstarters voor draaistroommotoren. Deze AFO-starters werden toegepast op alle moderne tankschepen van 16000 tot 48000 ton zoals op Shell tankers, passagiersschepen als de Holland-Amerikalijn, de Statendam en de Rotterdam, daarnaast op vrachtschepen, veerponten en baggerschepen.
Waterdichte drukknopkasten
Relais en schroefpatroonhouders
Industrieproducten:
AFO-eindschakelaars voor liftinstallaties
AFO-Hefmagneten voor papiermachines, rekenmachines of liftinstallaties, als aandrijving van de hulpschakelaar voor hoogspanningsinstallaties.
AFO-relais met toepassingen in elektriciteitscentrales, pluimveevoederinstallaties, in automaten voor sigaretten, operatieapparatuur voor ziekenhuizen enz.
AFO-weideafrasteringsapparaat.
Industrie producten AFO.
Dit bord hebben we onlangs toegevoegd aan de collectie van het Holec archief in Hengelo.
AFO weideafrasteringsapparaat zoals je ze nog wel eens op Marktplaats tegen komt.
Bron: Friese Koerier, 08-04-1967
Marineproducten:
Motorstarter
Automatische noodomschakelaar
Schroefpatroonhouder
Deurschakelaar
Legerproducten
Hoofdlichtschakelaar
Stopachterlamp
12 polige steker
Onderdelen voor NATO legervoertuigen. In 1961 zitten de onderdelen in alle Nederlandse legervoertuigen.
Bedrijfsspionage
In 1962 wordt Hattem opgeschrikt door bedrijfsspionage bij AFO Hattem. Twee medewerkers werden aangehouden nadat ze constructietekeningen hadden gestolen en doorgespeeld aan een oud ingenieur die met onenigheid bij AFO was weggegaan. De rol van een agent van AFO in Duitsland was nog niet geheel duidelijk. De vertegenwoordiger in Duitsland had namelijk contact met deze ingenieur en wellicht werden tekeningen van apparaten en instrumenten in Duitsland verkocht. AFO leverde in die tijd veel aan leger en marine, die producten waren geheim en daarvoor was natuurlijk interesse.
In 1964 komt de uitspraak van de civiele procedure die AFO had aangespannen tegen de voormalig medewerker er wordt een schadevergoeding van 400.000 euro toegewezen aan de AFO, die enorme schade had geleden door het spionage schandaal.
Overname door de Smit Nijmegen groep
In 1962 werd AFO overgenomen door Smit-Nijmegen groep die zijn positie aan het uitbreiden was. In 1966 volgde er een fusie met Smit-Olthof uit Ede, na een nieuwe reorganisatie bleven er nog 130 werknemers over. Smit Nijmegen werd in 1969 overgenomen door het nog grotere HOLEC concern.
AFO Hattem in 1968 (Personeelsblad Post).
In 1966 stond Smit Transformatoren met een AFO stand in de R.A.I. te Amsterdam.met als motto: "automatisering aan boord van schepen "
11-07-1962 Bron: Leeuwarder Courant
Aandeel AFO: Bron: Archief Smit Transformatoren
Apparatenfabriek Afo Hattem (1971)
Bron: Holec Historisch Genootschap.
Folder AFO uit 1969, men is nog onderdeel van Smit Nijmegen.
Overname door HEEMAF
In 1971 nam Heemaf de fabricage van de pulslogica met 30 man personeel over. De verkoop ging wel naar Hengelo. Aanvankelijk werd gedacht dat de productie ook naar Hengelo zou gaan, maar er kwamen in Hattem nog in 1971 nieuwe productieruimten bij. In 1973 werd opnieuw uitgebreid.
Ook Hazemeyer had in Hattem productie faciliteiten voor apparatenbouw. De besturingselektronica stond in die periode nog in de kinderschoenen. In 1974 gaf de directie opdracht tot een toekomststudie. Deze studie was aanleiding tot het oprichten van een zelfstandige productgroep. Heemaf/Afo-automation. In 1976 werd er een grote nieuwbouw gepleegd. Hier werden ook een aantal Heemaf mensen uit Hengelo te werk gesteld.
Het gebouw van de AFO met opschrift Hazemeyer. Bron: Gerard van der Worp
Bron: Holec Post 1971 (HHG)
Holec -> HCS Control Systems
In 1979 wordt de naam door Holec gewijzigd in HCS (Holec Control Systems) toen nog in Hattem maar er volgt later een verhuizing naar Apeldoorn. Bij Holec Control Systems werden nieuwe ontwikkelingen gestart om met microcomputers omvangrijke automatiserings- systemen voor de industrie te realiseren.
Het is er erg onrustig. In 1988 wordt een directeur geschorst, maar voor er een kort geding plaatsvindt wordt de schorsing teruggedraaid. Het ging hierbij over een mogelijke overname van automatiseringsbedrijf Microlife voor 130 miljoen gulden. Joep van den Nieuwenhuyzen nam een groot belang in het noodlijdende beursfonds HCS.
Holec Control Systems in Hattem. Bron: Heemkundehattem.nl
In de nacht van 30 op 31 juli 1991 besloot hij samen met de ABN Amro tot een financiële injectie in HCS. De volgende dag verkocht Joep 4,1 miljoen aandelen. De beurs vermoedde bij hem gebruik van voorkennis en deed aangifte en van den Nieuwenhuyzen werd vervolgd. De rechtbank veroordeelde hem tot 6 maand cel en 100.000 gulden boete, maar in hoger beroep werd de uitspraak vernietigd. Daarna volgde vrijspraak.
In 1992 ging HCS failliet, onderdelen van het bedrijf werden daarna door andere bedrijven voortgezet.
In 1991 volgde een tweede voorkenniszaak, de RDM affaire. In 2007 op 23 oktober werd van den Nieuwenhuyzen gearresteerd in Zwitserland voor mogelijke faillissementsfraude bij vier van zijn bedrijven. Zijn uitlevering volgde op 19 november. Op 4 december werd het voorarrest met twee maand verlengd en op 8 januari 2008 werd hij in afwachting van het onderzoek vrijgelaten. Wel moest hij een borg van 10 miljoen euro betalen en zijn paspoort inleveren.
De vijf jaar durende zaken had erg veel invloed op de beurskoers van Begemann, die daalde van 170 naar 30 gulden. Ook zijn naam ging van "bedrijvendokter" naar "financiële manipulator" Begemann en van den Nieuwenhuyzen stelden dat er 1,2 miljard schade was geleden en stelde de staat daarvoor aansprakelijk. Begemann bracht zijn belang onder in de beursfonds Begaclaim met 5,1 miljoen aandelen. Zou de schade-eis volledig uitbetaald worden dan krijgen aandeelhouders 200 gulden per aandeel. Tijdens de arrestatie van Van den Nieuwenhuyzen in 2008 werd de Begaclaim echter ingetrokken.
Op 4 april 2013 begon de strafzaak, hij werd schuldig bevonden aan omkoping, faillissementsfraude en meineed. Het OM eiste eind mei een celstraf van 5,5 jaar. In juli 2013 volgde de uitspraak: 2,5 jaar cel.
Wordt vervolgd.
Herinneringen aan AFO Hattem:
Als geboren Zwollenaar ben ik de naam AFO voor het eerst tegengekomen op de vuilstortplaats Westerveld in Zwolle. Hier waren de resten van de brand in 1948 gestort. Na schooltijd gingen wij er naar toe om bruikbare spullen te zoeken en kwamen thuis met o.a. "meccano"transformatoren al of niet gedeeltelijk verbrand.
Hiervan bezit ik er nog een en die is nog steeds in gebruik. Mijn tweede contact met de AFO, ondertussen verhuist naar Hattem, was in 1950 toen ik reageerde op een advertentie waar een electriciën werd gevraagd maar als leerling tekenaar werd aangenomen. Het begon met het reviseren van oude tekeningen, zo ben ik er langzamerhand ingegroeid en uiteindelijk aan heel wat apparatuur meegewerkt. Nieuwe ontwerpen werden in de instrumentmakerij gemaakt en getest, hoogspannings schakelaars gingen naar de Kema om te testen. Hierbij was ook tekenkamerpersoneel aanwezig.
Op de tekenkamer zaten ook enkele gereedschaptekenaars, de stempels en andere gereedschappen werden in eigen gereedschapmakerij gemaakt. Tekeningen moesten ook afgedrukt worden,dat gebeurde in die tijd nog heel primitief, nl. in een houten kist waarin een bak met ammonia,na het belichten op afdrukpapier de tekening in de kist,deksel dicht,na enkele minuten deksel open en in een wolk ammonia kon de afdruk er uit gehaald worden. Na verloop van enige jaren deed de electronica zijn intrede bij de AFO,hiervoor moesten er heel veel printplaten gemaakt worden. Deze werden aan de hand van schema's s'avonds thuis met zwart band geplakt en in de fabriek gebruikt om de printplaten te etsen. Dit ging weer gepaard met veel chemische stank.
Na de overname van de AFO door Smit-trafo mee verhuist naar Ede, na reorganisatie van Smit overgeplaatst naar COQ Utrecht. Na sluiting COQ nog een jaar of tien naar HOLEC Amersfoort waar ik na 40 jaar werken met de SUM ben gegaan. 40 jaar werken op 4 locaties aan schakelaars van 4 cm tot 4 meter hoog.
Johan Hoekstra. (05-03-2013)
Een van de weinig overgebleven folders van Afo Apparatenfabriek
Bron: Holec Historisch Genootschap.
Oud medewerker Bud Grüwel stuurde mij eind 2013 een foto van zijn oude werkjas van de AFO uit de zestiger jaren die hij nu nog steeds gebruikt om te klussen. De jas is niet meer "spik en span", maar roept misschien nog herinneringen op bij oud collega's.
Meer volgt....
Er is weinig informatie te vinden van Apparatenfabriek AFO te Hattem, mocht iemand nog fotomateriaal of andere informatie hebben hoor ik dit graag. U kunt informatie/foto's sturen naar email adres:
Bron: Foto's Holec Historisch Genootschap / 25 jaar AFO / Biografie Johan Keller, Wieiswieinoverijssel.nl Met dank aan Johan Hoekstra, oud medewerker van AFO Hattem, die mij boeken stuurde over de historie van deze fabriek + folders die nog bij dit artikel geplaatst worden.
{jcomments on}
Write comment (1 Comment)Mede mogelijk gemaakt door: 
De KB archiveert deze website als Digitaal Erfgoed in het kader van een charter van Unesco.
Contact gegevens:
HOLEC HISTORISCH GENOOTSCHAP
Binnenvaart 15
6642 CT Beuningen (Gelderland)
E-mail: info@holechistorie.nl
Mobiel: 06 19009274
