De historie van Willem Smit & Co's Electromotorenfabriek Dordrecht (Smit Dordt / EMF Dordt)
Het eerste gebouw Willem Smit & Co's Electromotorenfabriek Dordt aan de Parallelweg 5a-7 te Dordrecht in 1911.
De voorgeschiedenis
Smit Dordt
Bij de geschiedenis van Smit Slikkerveer zijn we EMF Dordrecht al tegen gekomen. De vennootschap Willem Smit Slikkerveer en Co. is opgericht op 1 november 1882. In 1883 wordt het eerste bedrijfsgebouw in gebruik genomen. Het verzorgen van elektrisch licht wordt het eerste speerpunt. Het ging daarbij niet alleen om de booglampen, maar ook om de dynamo’s die door stoommachines aangedreven werden. In 1886 werd Willem Smit medeoprichter van de N.V. Elektrische Verlichting Kinderdijk met de eerste particuliere elektriciteitscentrale van ons land. De uitvinding van de gloeilamp door Edison in 1879, die overigens betwist wordt door een gloeilampenfabriek in Rotterdam (de Khotinsky). bracht een enorme vooruitgang in de bestaande verlichtingstechnieken. De oprichting van Philips in 1891 was een logisch gevolg van deze ontwikkelingen. Willem Benjamin Smit leverde overigens al gloeilampen aan een zekere Antoon Philips jaren voordat Philips werd opgericht en een wereld concern werd. Willem Smit was met recht DE elektriciteitspionier van Nederland.
Rond 1900 omvat het productie pakket stoom-,gelijkstroom-, draaistroom- en wisselstroommachines, daarnaast de bijbehorende apparatuur zoals aanzet apparaten en transformatoren.
Read more: De historie van EMF Dordt (1911 - 1977)
Write comment (1 Comment)
Na de Tweede Wereldoorlog
Als gevolg van gebrek aan personeel werden enkele afdelingen van het bedrijf elders ondergebracht. Zo werd in Zwartemeer in de provincie Drenthe een fabriek in gebruik genomen voornamelijk gericht op het wikkelen. In 1961 volgde nog een uitbreiding waarmee het driemaal zo groot werd. Ook bij de telefoonmontage kwamen personeelsproblemen welke werden opgelost door een fabricageafdeling deels naar Coevorden te verplaatsen.
Naast fabricageruimten werd ook het kantoorgebouw te klein. In 1938 werd besloten een geheel nieuw kantoor te bouwen. Het gebouw staat nog steeds aan de Bornsestraat en wordt in de volksmond "de Locomotief" genoemd. Nu wordt het gebouw gebruikt door een aantal woningbouwverenigingen. 
Heemaf kantoor aan de Bornsestraat 1943
Na de Tweede Wereldoorlog heeft Heemaf gekozen voor specialiteiten, als aanvulling op het normale programma. Voorbeelden daarvan zijn scheepsinstallaties voor draaistroom, elektrische kraanuitrustingen, het Heemaf No-breaksysteem voor ononderbroken stroomvoorziening en remmotoren. Ook werden energie-elektronika toepassingen voor de aandrijf- en regeltechniek ontwikkeld en op de markt gebracht. Het verlenen van diensten werd steeds belangrijker in de vorm van een projectenbureau en installatiebureau. Heemaf was in staat complete projecten, te ontwerpen, coördineren, uitvoeren en inbedrijfstellen. Deze projecten werden steeds groter en complexer. Voor problemen met geleverde installaties werd TDV opgericht, de Technische Dienst Verlening.
Read more: Heemaf na de Tweede Wereldoorlog (1946 - 1968)
Write comment (0 Comments)Periode na Hofstede Crull
Na het vertrek van Hofstede Crull in 1919 zien we dat de nieuwe directeuren H.I. Keus en F.R. Willink per 18 maart 1919 tot mede-directeuren zijn benoemd. Directeur W. Willink, die per 1 mei ontslag had genomen werd verzocht nog enige tijd aan te blijven om de nieuwe directeuren te ondersteunen. Hij zou worden opgenomen in de Raad van Commissarissen. Het was overigens wel het jaar met de hoogste winst tot dan toe.
Prachtige foto van een medewerker van de Heemaf achter een stator van een draaistroomgenerator 1000 kVA 500 V 50 Hz en 125 omw/ min. met huis van bijbehorende opwekker, bestemd voor centrale Tjepoe van de BPM (Bataafsche Petroleum Maatschappij) Nederlands Indië/ Java 01-10-1919. Bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle/ Jaap Tuik.
Read more: De historie van de Heemaf - de periode na Hofstede Crull - (1919-1945)
Write comment (0 Comments)
De Apparaten Fabriek Overijssel (A.F.O.) werd in 1936 in Zwolle opgericht op initiatief van Ir. J. C. Keller, directeur van de Waterleiding Maatschappij "Overijssel" NV te Zwolle. In een kleine ruimte aan de Walstraat 19 werd - met bescheiden kapitaal - in Zwolle begonnen onder de dagelijkse leiding van dhr. Duurkoop. In eerste instantie kwamen de opdrachten hoofdzakelijk van de Waterleiding Maatschappij. Het bedrijf groeide gestaag en in 1939 verhuisde AFO naar een groter pand aan de Veerallee in Zwolle . In 1940 werd het bedrijf omgezet in een NV.
Het eerste gebouw van AFO was in het pand aan de Walstraat 19 in Zwolle.
De fabriek in oorlogstijd
Opdrachten van derden begonnen juist binnen te komen, maar konden slechts deels worden uitgevoerd omdat de oorlog uitbrak. Tijdens de oorlog werd AFO getransformeerd tot een verlengstuk van de Waterleiding Maatschappij om zo te voorkomen dat arbeiders naar Duitsland werden gestuurd voor de "Arbeitseinsatz". Gedurende de oorlog werden door de AFO verschillende electrotechnische producten ontwikkeld. Door gebrek aan grondstoffen moest men erg inventief zijn en maakte men met alle middelen producten waar de mensen in oorlogstijd behoefte aan hadden.
In eerste instantie hoofdzakelijk huishoudelijke artikelen zoals elektrische uurwerken, elektrische dekens en zelfs speelgoed (mecanodozen), maar ook werden er windmolens van auto-dynamo's gemaakt en accu's in jampotten met zelfgemaakte gelijkrichters om de opgewekte energie 's avonds te kunnen afnemen. Dit en nog veel meer producten werden ontwikkeld en bedacht door de inventieve ingenieurs van AFO, zoals de Joodse ingenieur dhr. Citroen. Of hij de oorlog overleeft heeft is niet bekend.
Bron: heemkundehattem.nl
Bron: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 24-11-1941
Deze meccanodozen (electro mechanische constructiedoos) door de AFO onder het merk Elmec gefabriceerd in 1948. Bron: HONG
In 1945 werd op het Rode Torenplein een oude bierbrouwerij aangekocht om dienst te doen als een montage fabriek waar de zelf geproduceerde onderdelen werden gemonteerd en de elektro spoelen werden gewikkeld voor o.a. orgelrelais.
Bron: Provinciale Overijselsche en Zwolsche Courant, 01-11-1943
Wikkelafdeling van de AFO, geheel links is dhr. Duuring.
Onderstaande 2 groepsfoto's ontving ik van Gerard van der Worp en dit zijn ook de enige groepsfoto's van AFO die ik tot nu toe gezien heb. De datering zal zijn tussen 1947 en 1960 schat ik.
Montage afdeling AFO Hattem (1957/1959). Klik HIER voor de namen.
Wikkelafdeling AFO Hattem 1958/1959. Klik HIER voor de namen.
Gerrit Bredewout had nog de voorzittershamer van de personeelsvereniging van de AFO.
Wederopbouw
Na de oorlog was er een groot gebrek aan grondstoffen en brak er een moeilijke periode aan voor de fabriek. Door de schaarste ging men zich weer toeleggen op de fabricage van artikelen waar wel voldoende grondstof van te verkrijgen was. In 1948 werd het bedrijf door brand gedeeltelijk verwoest. In 1949 werd onder dezelfde naam een nieuwe fabriek in Hattem betrokken aan de Populierenlaan. Het pand aan de Veerallee was te klein geworden voor de 130 medewerkers.
Ir. Johan Keller oprichter van een multinational
Ir. Johan Keller was een interessante persoonlijkheid. Begin jaren vijftig was ir. Johan Keller directeur van de Waterleiding Maatschappij Overijssel (WMO). Daarnaast was hij hij ook lid van de commissie van Wederopbouw, die vond dat Nederland na de oorlog zo snel mogelijk uit zijn as moest herrijzen. Naast de AFO stond hij ook aan de basis van een ander bedrijf, WAVIN, een Nederlandse producent van kunststof leidingsystemen. WAVIN groeide uit tot een multinational met meer dan 6000 werknemers en is beursgenoteerd. Keller was vele jaren President-commissaris van de AFO.
Geheel links dhr. Palm uit Hattemerbroek
Foto links: Hier Ir. Keller rechts zittend .Foto genomen op 5 jan 1925 . Afscheid van gemeentearchitect J Carmiggelt . Zijn opvolger bij de dienst gemeentewerken en bedrijven is ir.Keller . Keller was ook oprichter van de Blikfabriek (Trivium in Hoogeveen samen met bankdirecteur Groenewegen . Thans 100 jarig bestaan . Foto rechts nog een van de weinige foto's van Ingenieur Keller bij zijn afscheid bij Trivium in Hoogeveen, Bron: Walter Meijer te Hardenberg .
Groei
De echte groei vond plaats vanaf 1951. In dat jaar werd een nieuwe directie aangesteld met een nieuwe strategie. Machines werden aangepast en vernieuwd en nieuwe ontwikkelingen en uitbreidingen werden ter hand genomen. De eerste contacten werden gelegd met Marine, Leger en Luchtmacht in binnen- en buitenland. Na een reorganisatie gepaard gaande met inkrimping van het personeel kwamen in 1954 de eerste marine opdrachten (motorstarters, deur en automatische noodomschakelaars) binnen. Het bedrijf werd enorm gemoderniseerd en veel technici werden aangetrokken. In 1958 werd gestart met elektronica, de zogenaamde pulslogica, (digitale besturings- en beveiligingsschakelingen met magnetisch logische elementen de voorloper van PLC regeltechniek.
Dhr. Gerrit Meiering
Motorstroomrelais tekening uit 1951. Ik kreeg deze van Johan Hoekstra, oud medewerker van AFO. Klik om te vergroten.
Tekenkamer AFO Hattem
Links: Montageafdeling AFO, 2de man van onderen gezien is Frank van Es. rechts: Maarten ten Erven achter de boormachine bij de AFO. bron: Heemkundehattem.nl
25 jarig jubileum
In 1961 vielen de marine opdrachten sterk terug. In 1961 vierde men het 25 jarig jubileum. Er werkten toen 250 mensen. De commissarissen en directie bestond toen uit de volgende namen:
Ir. J.C. Keller (President-Commissaris)
Ir. A.P. van der Meer
Dr. Ir. Z.ij van der Meer
A.A.F. M. Verbeek
R. R. Bolt (Directeur)
Men had toen in 8 Europese landen agenten die de producten van AFO verkochten. In hetzelfde jaar werd de productieafdeling uitgebreid met een gebouw voor administratie, tekenkamer en proefafdeling wat direct tegenover het hoofdgebouw werd geplaatst.
Het fabrieksgebouw van AFO in 1961 in Hattem.
Dhr. Cor Roelofs
Foto links, man rechts Herman Reekers, man links op beide foto's met baard is dhr. Rompas Bron: heemkundehattem.nl
AFO had in die tijd natuurlijk ook een voetbalteam in de bedrijfscompetitie. Bron: heemkundehattem.nl
Productportefolio
In 1961 maakt AFO de volgende producten :
Scheepsproducten:
AFO starters: Het scheepsprogramma had als belangrijkste product: motorstarters voor draaistroommotoren. Deze AFO-starters werden toegepast op alle moderne tankschepen van 16000 tot 48000 ton zoals op Shell tankers, passagiersschepen als de Holland-Amerikalijn, de Statendam en de Rotterdam, daarnaast op vrachtschepen, veerponten en baggerschepen.
Waterdichte drukknopkasten
Relais en schroefpatroonhouders
Industrieproducten:
AFO-eindschakelaars voor liftinstallaties
AFO-Hefmagneten voor papiermachines, rekenmachines of liftinstallaties, als aandrijving van de hulpschakelaar voor hoogspanningsinstallaties.
AFO-relais met toepassingen in elektriciteitscentrales, pluimveevoederinstallaties, in automaten voor sigaretten, operatieapparatuur voor ziekenhuizen enz.
AFO-weideafrasteringsapparaat.
Industrie producten AFO.
Dit bord hebben we onlangs toegevoegd aan de collectie van het Holec archief in Hengelo.
AFO weideafrasteringsapparaat zoals je ze nog wel eens op Marktplaats tegen komt.
Bron: Friese Koerier, 08-04-1967
Marineproducten:
Motorstarter
Automatische noodomschakelaar
Schroefpatroonhouder
Deurschakelaar
Legerproducten
Hoofdlichtschakelaar
Stopachterlamp
12 polige steker
Onderdelen voor NATO legervoertuigen. In 1961 zitten de onderdelen in alle Nederlandse legervoertuigen.
Bedrijfsspionage
In 1962 wordt Hattem opgeschrikt door bedrijfsspionage bij AFO Hattem. Twee medewerkers werden aangehouden nadat ze constructietekeningen hadden gestolen en doorgespeeld aan een oud ingenieur die met onenigheid bij AFO was weggegaan. De rol van een agent van AFO in Duitsland was nog niet geheel duidelijk. De vertegenwoordiger in Duitsland had namelijk contact met deze ingenieur en wellicht werden tekeningen van apparaten en instrumenten in Duitsland verkocht. AFO leverde in die tijd veel aan leger en marine, die producten waren geheim en daarvoor was natuurlijk interesse.
In 1964 komt de uitspraak van de civiele procedure die AFO had aangespannen tegen de voormalig medewerker er wordt een schadevergoeding van 400.000 euro toegewezen aan de AFO, die enorme schade had geleden door het spionage schandaal.
Overname door de Smit Nijmegen groep
In 1962 werd AFO overgenomen door Smit-Nijmegen groep die zijn positie aan het uitbreiden was. In 1966 volgde er een fusie met Smit-Olthof uit Ede, na een nieuwe reorganisatie bleven er nog 130 werknemers over. Smit Nijmegen werd in 1969 overgenomen door het nog grotere HOLEC concern.
AFO Hattem in 1968 (Personeelsblad Post).
In 1966 stond Smit Transformatoren met een AFO stand in de R.A.I. te Amsterdam.met als motto: "automatisering aan boord van schepen "
11-07-1962 Bron: Leeuwarder Courant
Aandeel AFO: Bron: Archief Smit Transformatoren
Apparatenfabriek Afo Hattem (1971)
Bron: Holec Historisch Genootschap.
Folder AFO uit 1969, men is nog onderdeel van Smit Nijmegen.
Overname door HEEMAF
In 1971 nam Heemaf de fabricage van de pulslogica met 30 man personeel over. De verkoop ging wel naar Hengelo. Aanvankelijk werd gedacht dat de productie ook naar Hengelo zou gaan, maar er kwamen in Hattem nog in 1971 nieuwe productieruimten bij. In 1973 werd opnieuw uitgebreid.
Ook Hazemeyer had in Hattem productie faciliteiten voor apparatenbouw. De besturingselektronica stond in die periode nog in de kinderschoenen. In 1974 gaf de directie opdracht tot een toekomststudie. Deze studie was aanleiding tot het oprichten van een zelfstandige productgroep. Heemaf/Afo-automation. In 1976 werd er een grote nieuwbouw gepleegd. Hier werden ook een aantal Heemaf mensen uit Hengelo te werk gesteld.
Het gebouw van de AFO met opschrift Hazemeyer. Bron: Gerard van der Worp
Bron: Holec Post 1971 (HHG)
Holec -> HCS Control Systems
In 1979 wordt de naam door Holec gewijzigd in HCS (Holec Control Systems) toen nog in Hattem maar er volgt later een verhuizing naar Apeldoorn. Bij Holec Control Systems werden nieuwe ontwikkelingen gestart om met microcomputers omvangrijke automatiserings- systemen voor de industrie te realiseren.
Het is er erg onrustig. In 1988 wordt een directeur geschorst, maar voor er een kort geding plaatsvindt wordt de schorsing teruggedraaid. Het ging hierbij over een mogelijke overname van automatiseringsbedrijf Microlife voor 130 miljoen gulden. Joep van den Nieuwenhuyzen nam een groot belang in het noodlijdende beursfonds HCS.
Holec Control Systems in Hattem. Bron: Heemkundehattem.nl
In de nacht van 30 op 31 juli 1991 besloot hij samen met de ABN Amro tot een financiële injectie in HCS. De volgende dag verkocht Joep 4,1 miljoen aandelen. De beurs vermoedde bij hem gebruik van voorkennis en deed aangifte en van den Nieuwenhuyzen werd vervolgd. De rechtbank veroordeelde hem tot 6 maand cel en 100.000 gulden boete, maar in hoger beroep werd de uitspraak vernietigd. Daarna volgde vrijspraak.
In 1992 ging HCS failliet, onderdelen van het bedrijf werden daarna door andere bedrijven voortgezet.
In 1991 volgde een tweede voorkenniszaak, de RDM affaire. In 2007 op 23 oktober werd van den Nieuwenhuyzen gearresteerd in Zwitserland voor mogelijke faillissementsfraude bij vier van zijn bedrijven. Zijn uitlevering volgde op 19 november. Op 4 december werd het voorarrest met twee maand verlengd en op 8 januari 2008 werd hij in afwachting van het onderzoek vrijgelaten. Wel moest hij een borg van 10 miljoen euro betalen en zijn paspoort inleveren.
De vijf jaar durende zaken had erg veel invloed op de beurskoers van Begemann, die daalde van 170 naar 30 gulden. Ook zijn naam ging van "bedrijvendokter" naar "financiële manipulator" Begemann en van den Nieuwenhuyzen stelden dat er 1,2 miljard schade was geleden en stelde de staat daarvoor aansprakelijk. Begemann bracht zijn belang onder in de beursfonds Begaclaim met 5,1 miljoen aandelen. Zou de schade-eis volledig uitbetaald worden dan krijgen aandeelhouders 200 gulden per aandeel. Tijdens de arrestatie van Van den Nieuwenhuyzen in 2008 werd de Begaclaim echter ingetrokken.
Op 4 april 2013 begon de strafzaak, hij werd schuldig bevonden aan omkoping, faillissementsfraude en meineed. Het OM eiste eind mei een celstraf van 5,5 jaar. In juli 2013 volgde de uitspraak: 2,5 jaar cel.
Wordt vervolgd.
Herinneringen aan AFO Hattem:
Als geboren Zwollenaar ben ik de naam AFO voor het eerst tegengekomen op de vuilstortplaats Westerveld in Zwolle. Hier waren de resten van de brand in 1948 gestort. Na schooltijd gingen wij er naar toe om bruikbare spullen te zoeken en kwamen thuis met o.a. "meccano"transformatoren al of niet gedeeltelijk verbrand.
Hiervan bezit ik er nog een en die is nog steeds in gebruik. Mijn tweede contact met de AFO, ondertussen verhuist naar Hattem, was in 1950 toen ik reageerde op een advertentie waar een electriciën werd gevraagd maar als leerling tekenaar werd aangenomen. Het begon met het reviseren van oude tekeningen, zo ben ik er langzamerhand ingegroeid en uiteindelijk aan heel wat apparatuur meegewerkt. Nieuwe ontwerpen werden in de instrumentmakerij gemaakt en getest, hoogspannings schakelaars gingen naar de Kema om te testen. Hierbij was ook tekenkamerpersoneel aanwezig.
Op de tekenkamer zaten ook enkele gereedschaptekenaars, de stempels en andere gereedschappen werden in eigen gereedschapmakerij gemaakt. Tekeningen moesten ook afgedrukt worden,dat gebeurde in die tijd nog heel primitief, nl. in een houten kist waarin een bak met ammonia,na het belichten op afdrukpapier de tekening in de kist,deksel dicht,na enkele minuten deksel open en in een wolk ammonia kon de afdruk er uit gehaald worden. Na verloop van enige jaren deed de electronica zijn intrede bij de AFO,hiervoor moesten er heel veel printplaten gemaakt worden. Deze werden aan de hand van schema's s'avonds thuis met zwart band geplakt en in de fabriek gebruikt om de printplaten te etsen. Dit ging weer gepaard met veel chemische stank.
Na de overname van de AFO door Smit-trafo mee verhuist naar Ede, na reorganisatie van Smit overgeplaatst naar COQ Utrecht. Na sluiting COQ nog een jaar of tien naar HOLEC Amersfoort waar ik na 40 jaar werken met de SUM ben gegaan. 40 jaar werken op 4 locaties aan schakelaars van 4 cm tot 4 meter hoog.
Johan Hoekstra. (05-03-2013)
Een van de weinig overgebleven folders van Afo Apparatenfabriek
Bron: Holec Historisch Genootschap.
Oud medewerker Bud Grüwel stuurde mij eind 2013 een foto van zijn oude werkjas van de AFO uit de zestiger jaren die hij nu nog steeds gebruikt om te klussen. De jas is niet meer "spik en span", maar roept misschien nog herinneringen op bij oud collega's.
Meer volgt....
Er is weinig informatie te vinden van Apparatenfabriek AFO te Hattem, mocht iemand nog fotomateriaal of andere informatie hebben hoor ik dit graag. U kunt informatie/foto's sturen naar email adres:
Bron: Foto's Holec Historisch Genootschap / 25 jaar AFO / Biografie Johan Keller, Wieiswieinoverijssel.nl Met dank aan Johan Hoekstra, oud medewerker van AFO Hattem, die mij boeken stuurde over de historie van deze fabriek + folders die nog bij dit artikel geplaatst worden.
{jcomments on}
Write comment (1 Comment)Prachtige foto's van de Installatiewerkzaamheden bij de machinekamer van het TCS (Twentsch Centraal Station voor elektrische stroomlevering) aan de Bornsestraat 1910 door Heemaf.
Installatiewerkzaamheden door de Heemaf in Delden 1911 , bron: HCO Zwolle / Willy Ahlers.
Write comment (0 Comments)Mede mogelijk gemaakt door: 
De KB archiveert deze website als Digitaal Erfgoed in het kader van een charter van Unesco.
Contact gegevens:
HOLEC HISTORISCH GENOOTSCHAP
Binnenvaart 15
6642 CT Beuningen (Gelderland)
E-mail: info@holechistorie.nl
Mobiel: 06 19009274
