Een transformatorzuil (ook wel trafozuil of peperbus) is feitelijk een transformatorhuisje in de vorm van een reclamezuil. Deze transformatorzuilen verschenen aan het begin van de twintigste eeuw bij de aanleg van elektriciteitsnetten in vele steden als Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Den Bosch en Delft.

Ernst Theodor Amandus Litfaß.De bedenker was een Duitser, Ernst Theodor Amandus Litfaß. In Duitsland (Berlijn) werden deze "Litfaßsäulen" al in 1854 gebruikt als aanplakzuil voor het laatste nieuws en reclame, maar ook om wildgroei met aanplakbiljetten tegen te gaan. De zuilen kregen later een extra functie als telefoonkabelverdeler of transformatorhuisje. In het jaar 1884 plaatste het Duitse bedrijf  "der Berliner Elektrizitätswerke AG"  het allereerste transformatorhuisje in een zuil. De buitenkant van de transformatorzuil werd verhuurt door het elektriciteitsbedrijf als aanplak ruimte voor affiches waarmee extra inkomsten werden gegenereerd. 


Compleet gemonteerde transformatorzuil op betonnen sokkel met uitsparingen voor kabelinvoer en afgenomen omhulsel. (1-12-1914), bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.

De transformatorzuil in Nederland
De Heemaf stond in 1910 voor het eerst met een transformatorzuil op de Wereldtentoonstelling in Brussel. Rond 1908, dus direct na de oprichting van de Heemaf werd begonnen met de fabricage van transformatorzuilen. De transformatorzuil was de schakel tussen de elektriciteitscentrale en de gebruiker. Het was feitelijk gewoon een schakelkast (gemaakt door de Heemaf) met een kleine transformator (meestal geleverd door Siemens of Smit Transformatoren) die de hoogspanning (3kV) omzette naar een laagspanning (220/127 volt) en dat in een mooi omhulsel (de zuil) die tevens gebruikt kon worden om reclameposters op te hangen. Naast een transformatorzuil stond weer een verdeelkast vanwaaruit de elektriciteitskabels naar de meterkasten in de huizen werd gebracht.

Heemaf op de Wereldtentoonstelling Brussel 1910

Heemaf op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1910 met links in beeld een transformatorzuil.

Schema transformatorzuil

Schematisch de werking van een transformatorzuil  (1915-1920).

De Peperbus
Door hun uiterlijk werden de transformatorzuilen ook "peperbus" genoemd. Vooral in de grote steden werden vele van deze Peperbussen geplaatst tussen 1900 en 1955. Alleen al in Den Haag hebben er bijna 250 gestaan. Vanaf 1956 werd de distributiespanning in Nederland omgebouwd van 3kV naar 10 kV en werden de zuilen langzamerhand buiten werking gesteld. In 1981 is de laatste van dit type buiten werking gesteld. Omdat de transformatoren te groot werden voor de zuilen, werd de functie van de zuilen overgenomen door transformatiehuisjes en daarmee verdwenen de zuilen bijna geheel uit het Nederlandse straatbeeld. In de steden zijn nog enkele zuilen te vinden en die zijn aangemerkt als gemeentelijke monumenten of industrieel erfgoed, evenals de oude transformatorhuisjes. De enige functie van de transformatorzuil is nu nog als reclamezuil voor aanplakbiljetten.


Transformatorzuilen in opbouw. Bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle. 

Heemaf transformatorzuil in opbouw, 01-06-1914. Op de achtergrond zien we een Spyker automobiel, het hobby project van oprichter Hofstede Crull die een Spyker assemblage afdeling had op het fabrieksterrein van de Heemaf in Hengelo. Bron: Historisch Centrum Overijssel.

Rento Hofstede CrullIk kwam onlangs enkele foto's tegen van de Watersnoodramp in 1916 en specifiek van de "Kennemer Electriciteitscentrale" in Noord Holland. Daarop was een Heemaf transformatorzuil te zien die deels onder water had gestaan, maar door een dam aan te brengen rondom de zuil kreeg men de transformator zuil weer aan de praat en kon er weer stroom geleverd worden.

De geschiedenis van de KEM en de PEN is onlosmakelijk verbonden met de Heemaf en oprichter Rento Hofstede Crull. Hij was de grote aanjager van de oprichting van vele elektriciteitscentrales in Nederland en was in het hele land steeds weer op zoek naar concessies om nieuwe elektriciteitscentrales van de grond te krijgen. Hij ging verder waar Willem Smit uit Slikkerveer was opgehouden met zijn eerste Nederlandse elektriciteitscentrale in Kinderdijk in 1886. 


De ijzeren transformatorzuil bij Zunderdorp, die anderhalve meter onder water had gestaan maar door het aanbrengen van een kistdam weer in bedrijf kwam. Zunderdorp, Nederland, 1916. Bron: Geheugenvannederland.nl

1900: Den Haag, Koningsplein, werkzaamheden aan een tranformatorzuil, en een elektriciteitshuisje die geopend is. Bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief.

1904: Den Haag, Spui bij de Kapelsbrug (midden, met de gebouwen van Meddens). Achter de reclamezuil loopt naar links de Spuistraat, naar achteren het Achterom. Rechtsachter zicht in de Hofstraat. De schoorsteen (links) is van "het Centraal Station voor Electrische Stroomlevering Siemens & Halske". Bron: Beeldbank Haags Archief. 

 

Links een transformatorzuil met geopende deuren, 1-3-1914, gemaakt door de Heemaf, bron Historisch Centrum Overijssel.Transformatorzuil op kruising landwegen, locatie niet bekend (1-12-1914) gemaakt door de Heemaf, bron Historisch Centrum Overijssel.

 

Delft 1925: Links: een trafozuil aan de Boterbrug noordzijde met enkele medewerkers van Energiebedrijf Delfland: Lemmers, Kuyk, De Jong, Bram van Hee, Bos en Das. Rechts nogmaals werk aan de trafozuil in Delft. Bron: Archief Delft.

Commentaar bij bovenstaande foto door Erik de Vries, oud medewerker van Royal Smit Transformatoren en deskundige op het gebied van historische transformatoren: Gezien de relatie met HEEMAF is het niet onwaarschijnlijk dat deze transformator gemaakt is door Smit Transformatoren. Opvallend aan deze foto zijn de afmetingen van de trafo net of hij niet in die zuil past. Zou de trafo in een provisorium hebben gestaan en zou de zuil een vervanger van dit provisorium zijn geweest ? Als dat zo is dan is er geen relatie tussen de zuil en de trafo.

Delft 1920: Trafozuil (peperbus) aan de Brasserskade met links de heer Wolscheijmen en rechts de heer Mondy. Bron: Archief Delft.

Den Haag 1915: Stadhouderslaan (later Eisenhowerlaan) hoek Prins Mauritslaan, werkzaamheden van het Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf bij een reclamezuil tevens transformatorhuisje ("604 niet aanraken levensgevaarlijk"). Bij de xxx Simon Prevoo (geb. 1880). Links het pand Stadhouderslaan (later Eisenhowerlaan) 128. Rechts op de achtergrond een huis aan de Van Bleiswijkstraat (129-131) dat in de Tweede Wereldoorlog gesloopt is, bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief. 

Commentaar bij bovenstaande foto door Erik de Vries, oud medewerker van Royal Smit Transformatoren en deskundige op het gebied van historische transformatoren: Deze trafo lijkt heel erg op een transformator fabricaat Smit. Het is een standaard type met zogenaamde tulpdoorvoeringen dat we eerder op foto's uit Slikkerveer tijd hebben gezien. Het kan natuurlijk een omruil actie zijn of er wordt een nieuwe Nijmeegse geplaatst die ook voorzien is van tulpdoorvoeringen. Ik schat het vermogen op zo'n 15 kVA. Waarschijnlijk 6000 / 220 V.


Transport van een tweetal  Heemaf transformatorzuilen op wagon van het Staats Spoor (01-09-1913). Bron: Historisch Centrum Overijssel.  


Spoorwagon van de Nederlandsche Centraal Spoorweg Mij met transformatorzuilen op het HEEMAF-spoor nabij de Weideweg in Hengelo, 1 januari 1919, bron: HCO Zwolle.

1917: Universiteit, binnengasthuis gemeente Amsterdam met geheel links een peperbus met affiches, bron: geheugenvannederland.nl


1915, geopende transformatorzuil waarschijnlijk is dit Amsterdam, bron: geheugenvannederland.nl

Geopende transformatorzuil aan het Julianaplein, bij het Capucijnerlaantje in 's-Hertogenbosch 1-11-1920, bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.

Eind december 1916 was de Heemaf bezig met de aanleg van een elektriciteitsnet in Den Bosch en er werden ook de nodige transformatorzuilen aangelegd. Bron: Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant 14-12-1916

Transformatorzuil in de Jan Heinstraat in 's-Hertogenbosch bij de uitmonding van de Grote Stroom in de Binnenhaven. Tussen de zuil en de boom: de Kalkbrug, enkele panden aan de Brede Haven en één van beide torens van de Leonarduskerk 11-1-1920, bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.


Binnenwerk van een transformatorzuil in opbouw. Heemaf 1927. Bron: Historisch Centrum Overijssel. 

 

Overzicht van de Heemaf uit de jaren twintig van de vorige eeuw met daarop de elektriciteitsnetten, onderstations en transformatorzuilen die zij in Nederland gebouwd hebben. Bron: Historisch Centrum OVerijssel te Zwolle.

1900: Den Haag - Havenkade gezien vanaf de hoek met de Gevers Deynootweg; naar rechts en aan de overkant van het haventje loopt de Badhuiskade; links op de foto een zuil van het electriciteitsbedrijf, bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief. 


 1943: Den Haag, Valeriusstraat, reclamezuil op de hoek met de Lübeckstraat, op de achtergrond de R.K. kerk aan de Stadhouderslaan (1943), bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief. {jcomments off}

DMC Firewall is developed by Dean Marshall Consultancy Ltd